Πλάτωνος Πολιτεία

Πλάτωνος Πολιτεία

                                            Ενότητα 11η

                                  Η αλληγορία του σπηλαίου

                                         Μετάφραση

«Μετά απ΄ αυτά, λοιπόν», είπα, «παρομοίασε την ανθρώπινη φύση μας με μια τέτοιου είδους περιπέτεια/ κατάσταση/ εικόνα και ως προς την παιδεία και ως προς την απαιδευσία. Φαντάσου, δηλαδή, ανθρώπους σε μια υπόγεια κατοικία που μοιάζει με σπήλαιο, που να έχει ανοικτή την είσοδο προς το φως σ΄ όλο το μάκρος της σπηλιάς, σ΄ αυτήν (φαντάσου) ότι βρίσκονται από την παιδική τους ηλικία  αλυσοδεμένοι και στα σκέλη και στους αυχένες / από τα πόδια και τον τράχηλο, ώστε και να μένουν ακινητοποιημένοι /πάντα στην ίδια θέση και να βλέπουν μόνο μπροστά (τους), και να μην μπορούν να στρέψουν γύρω το κεφάλι τους εξαιτίας των δεσμών, και (φαντάσου) ένα φως να τους έρχεται από ψηλά και μακριά,  από φωτιά που να καίει πίσω απ΄ αυτούς και (φαντάσου) ανάμεσα στη φωτιάς και στους δεσμώτες έναν δρόμο προς τα πάνω, στον οποίο φαντάσου ότι έχει οικοδομηθεί κοντά ένα μακρό τειχάκι, σαν εκείνα τα χαμηλά παραπετάσματα της σκηνής που στήνουν  μπροστά στους ανθρώπους οι θαυματοποιοί/ αυτοί που εκτελούν πλαστά θαύματα, από τα οποία δείχνουν τα τεχνάσματα τους/ του  θαυματοποιού».

«Το φαντάζομαι», είπε

«Φαντάσου, λοιπόν, ότι κατά μήκος αυτού του μικρού τείχους μεταφέρουν άνθρωποι και κάθε είδους κατασκευάσματα που εξέχουν από το μικρό τείχος και αγάλματα (ανθρώπων) και άλλα ομοιώματα ζώων και από πέτρα και από ξύλο  και από οτιδήποτε άλλο, και ότι, όπως είναι φυσικό, ότι άλλοι μιλούν από αυτούς που τα κρατούν και τα παρουσιάζουν από μακριά, ότι άλλοι σιωπούν».

 «Αλλόκοτη», είπε, «η εικόνα που παρουσιάζεις και οι δεσμώτες αλλόκοτοι».

«Όμοιοι με εμάς», είπα εγώ.

Δομικά στοιχεία

1.      Παρότρυνση του Σωκράτη προς τον Γλαύκωνα να παραστήσει την ανθρώπινη φύση με την εικόνα του σπηλαίου, ώστε να γίνουν κατανοητές οι έννοιες της παιδείας και της απαιδευσίας

2. Περιγραφή της εικόνας του σπηλαίου.
3. Περιγραφή της εικόνας των δεσμωτών.
4. Περιγραφή του χαμηλού τοίχου όπου πάνω του εμφανίζονται οι σκιές των ανθρώπων και των  αντικειμένων  που κουβαλούν αυτοί.

Με την αλληγορική εικόνα του σπηλαίου, στην οποία η ορφική παράσταση της ζωής ως φυλακής διαπλέκεται με την πυθαγόρεια παράσταση της σπηλιάς ως συμβόλου του αισθητού κόσμου, ο Πλάτων επιχειρεί να απεικονίσει τη ζωή και την πνευματική κατάσταση του απαίδευτου και αδαούς ανθρώπου. Κατά μία άποψη (J. Ferguson), o Πλάτων είχε κατά νου μια πραγματική σπηλιά της Αττικής, τη σπηλιά της Βάρης.

Η ομοιότητα των ανθρώπων με τους δεσμώτες έγκειται στην τάση του γνωσιολογικά ανυποψίαστου μέσου ανθρώπου να αποδέχεται άκριτα τη φαινομενικότητα των πραγμάτων και να διαμορφώνει βάσει αυτής τις πίστεις και τις πεποιθήσεις του.

Αξιοσημείωτος είναι  ο συμβολισμός του μύθου, η σημασία, δηλαδή, της παιδείας στη θέαση του Αγαθού, στην τελείωση του ανθρώπου, την κύρια αποστολή της πολιτείας (την εξασφάλιση της ευτυχίας όλων  των πολιτών).

( Ο νόμος οφείλει να αποβλέπει στο φωτισμό- άρα, και στην ευδαιμονία- όλων των πολιτών και να υποχρεώνει  αυτούς που μπορούν, να βοηθήσουν και τους απαίδευτους να πραγματοποιήσουν την  ανάβαση προς τη θέα του αγαθού, για  να μπορέσουν να ασκήσουν συνειδητά την αρετή- βλ. επόμενες ενότητες).

Με την αλληγορία του σπηλαίου ο Σωκράτης παρουσιάζει:

Α. την κατάσταση του απαίδευτου ανθρώπου, αυτού που δε γνωρίζει την αλήθεια και περιορίζεται στη «δόξα», στη γνώμη για τις σκιές των πραγματικών όντων

Β. την κατάσταση του ανθρώπου που με την παιδεία φτάνει στην αλήθεια, στη γνώση των ιδεών και στην ενατένιση του αγαθού.

Με βάση την εισαγωγή του βιβλίου σας, να συνδέσετε την ενότητα με τα προηγούμενα και με το θέμα όλου του έργου.

Θέμα της Πολιτείας είναι η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας. Για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο θέμα, ο Σωκράτης πρότεινε να εξεταστεί το ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης κράτους. Το ερώτημα είναι πώς λειτουργεί η δικαιοσύνη σε αυτό το  ζωντανό οργανισμό της πόλης- κράτους.( Τον  Πλάτωνα τον απασχολούσε  το θέμα της λειτουργίας της δημοκρατίας, των δημαγωγών που θώπευαν και εξαπατούσαν το δήμο, η πειθώ των ρητόρων, οι αποφάσεις διά βοής, η ανάθεση αξιωμάτων με κλήρωση). Ο μόνος που μπορεί να οδηγήσει με ασφάλεια το πλοίο (= πόλη) είναι ο φιλόσοφος). Οι φιλόσοφοι, ως άνθρωποι του πνεύματος, είναι  κατάλληλοι να επιλύσουν πρακτικά ζητήματα της ζωής; Σε αυτήν την ερώτηση δίνει απάντηση η αλληγορία του σπηλαίου.

Με ποια φράση δηλώνεται το θέμα της ενότητας και ποια μέθοδο  ακολουθεί ο Πλάτων στην ανάπτυξή του;

Το θέμα της ενότητας δηλώνεται με τη φράση: ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε καὶ ἀπαιδευσίας και είναι η επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση. Η μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Πλάτων στην ανάπτυξη του θέματος είναι η αλληγορία.

Να περιγράψετε με λίγα λόγια την εικόνα του σπηλαίου.

Μέσα σε ένα σπήλαιο που έχει ανοιχτή είσοδο προς το φως, ζουν από την παιδική τους ηλικία αλυσοδεμένοι άνθρωποι στα πόδια και στον αυχένα, ακινητοποιημένοι που αναγκάζονται να βλέπουν μόνο μπροστά σε έναν τοίχο, χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους. Ένα φως φωτιάς φέγγει μέσα στο σπήλαιο και αδύνατο φτάνει στο βάθος της σπηλιάς. Πάνω στην επιφάνεια της γης διάφοροι άνθρωποι περνούν κουβαλώντας αντικείμενα και οι σκιές των αντικειμένων πέφτουν πάνω στον τοίχο, στον οποίο είναι προσηλωμένοι οι δεσμώτες. Έτσι, αυτοί βλέπουν μόνο κοσμοείδωλα, αλλά νομίζουν ότι βλέπουν τα ίδια τα πράγματα.

Τι νομίζετε ότι συμβολίζουν τα δεσμά και  η υποχρεωτική καθήλωση- ακινησία των ανθρώπων του σπηλαίου;

Τα δεσμά καθηλώνουν τους ανθρώπους σε ένα σημείο, ώστε να βλέπουν μόνο τις εικόνες των πραγμάτων και να πιστεύουν ότι αυτές είναι η μόνη πραγματική αλήθεια. Οι σκιές των αντικειμένων που αντικρίζουν οι δεσμώτες είναι απεικάσματα των όντων που βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών. Τα δεσμά είναι, λοιπό, τα εμπόδια που συναντά ο άνθρωπος στη ζωή και τον απομακρύνουν από την αναζήτηση και τη θέαση του αγαθού. Η άγνοια, η προσήλωση στα υλικά αγαθά και η επιδίωξη της υλικής ευημερίας δεν προσανατολίζουν τον άνθρωπο προς τη δικαιοσύνη και το αγαθό.

Να εντοπίσετε τα σημεία του κειμένου που μας επιτρέπουν  να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των δεσμωτών είναι η πολιτική κοινωνία και ότι ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος. Ποια είναι η κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας (την οποία συμβολίζει η κοινωνία των δεσμωτών) και πώς περιγράφεται ο αισθητός κόσμος;

Το σημείο είναι εκεί που αναφέρει ότι οι δεσμώτες είναι όμοιοι με εμάς.

Οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι του σπηλαίου. Διακατέχονται από άγνοια, αλλά δεν έχουν επίγνωση της άγνοιάς τους, είναι δέσμιοι των παθών, των προκαταλήψεων, των ψευδαισθήσεών τους. Έτσι, και οι κοινωνίες δεν είναι οργανωμένες με βάση τη δικαιοσύνη και την αξιοκρατία, οι δυνατοί αδικούν τους πολλούς, οι λαοπλάνοι παραπλανούν το λαό κτλ.

Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιείται η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών και ποιος είναι ο λειτουργικός ρόλος του καθενός;

Χρησιμοποιούνται εικόνες: το φως που μπαίνει από την είσοδο του σπηλαίου, οι δεσμώτες που είναι δεμένοι στον αυχένα και στα πόδια, οι άνθρωποι που μεταφέρουν αντικείμενα. Οι εικόνες κάνουν την αφήγηση παραστατική.  Χρησιμοποιείται ο λόγος αλληγορικά (σκιές αντικειμένων= αισθητά πράγματα, αλυσίδες= εμπόδια, ηθικές αλυσίδες που δεν αφήνουν τον άνθρωπο να ασχοληθεί με το πνεύμα του [ή οι αισθήσεις}, ήλιος= αγαθόν).

Να χαρακτηρίσετε τη γλώσσα και το ύφος του Πλάτωνος στην αλληγορία του σπηλαίου και να εξηγήσετε το χαρακτηρισμό σας.

Η γλώσσα είναι ποιητική και το ύφος γλαφυρό. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί πολλά επίθετα (κατάγειος, σπηλαιώδης κτλ). Χρησιμοποιεί σύνθετα ρήματα (καταμένειν, περιάγειν κτλ). Η σύνδεση είναι παρατακτική. Ο μύθος του σπηλαίου είναι μια ευχάριστη διήγηση που επιτρέπει στο συγγραφέα να χρησιμοποιήσει το λόγο με τη μεταφορική του σημασία. Έτσι, διαμορφώνεται ύφος γλαφυρό, ευχάριστο, που προκαλεί το ενδιαφέρον των συνομιλητών και συνάμα εξυπηρετείται η αναζήτηση της αλήθειας.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η γνώση διαβαθμίζεται ανοδικά ξεκινώντας από τον αισθητό κόσμο προς το νοητό. Η αλληγορία του σπηλαίου που αναφέρεται στη γνωσιολογική κατάσταση του ανθρώπου και στην ανοδική πορεία της ψυχής προς τη γνώση του Αγαθού διά μέσου της παιδείας, στηρίζεται στη διάκριση των δύο κόσμων, του αισθητού και του νοητού. Στον ορατό\ αισθητό κόσμο, κυριαρχεί η εικασία και η πίστη (ατελείς μορφές γνώσης) και στον νοητό κυριαρχεί η διάνοια- ο νους(ανώτερες μορφές γνώσης). Οι άνθρωποι έχουν μάθει να περιορίζονται στην αλήθεια του αισθητού κόσμου. Είναι, όμως, ανάγκη να μάθουν, με την καθοδήγηση των φιλοσόφων, την πραγματική αλήθεια. Στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου παρουσιάζονται και οι δυο κόσμοι. Ο ένας είναι ο υπόγειος κόσμος του σπηλαίου και ο άλλος ο επάνω κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών.

αισθητός κόσμος                                νοητός κόσμος
Σκιές πραγμάτων	πράγματα	Εξωτερικά πράγματα	Ήλιος: Αγαθό
εικασία	πίστη	διάνοια	νους

Η αλληγορία του σπηλαίου αποτελεί μια επιβλητική εικόνα που δείχνει την πορεία του ανθρώπου προς τον κόσμο των Ιδεών. Διακρίνονται πέντε βαθμίδες.

Αρχικά, οι δεσμώτες βλέπουν τη σκιά των πραγμάτων, όπως αυτή σχηματίζεται απέναντί τους από τη φωτιά που καίει πίσω τους (εικασία, δόξα). Σ΄ ένα δεύτερο επίπεδο της αναγωγής προς τη γνώση, θα αντικρίσουν τη λάμψη της τεχνητής φωτιάς και την ίδια τη φωτιάς ,τα αγάλματα τα ίδια, τα οποία κουβαλούν οι άνθρωποι που περνούν κατά μήκος του τοίχου (πίστις). Όταν ελευθερωθούν, θα αντικρίσουν τον κόσμο που είναι έξω από τη σπηλιά (διάνοια)  και στο τέλος τον ίδιο τον ήλιο (νόησις) που συμβολίζει την ιδέα του Αγαθού.  Στο πέμπτο στάδιο, οι φωτισμένοι ξαναγυρνούν στη σπηλιά (δηλ. στην ενεργή πολιτική ζωή), για να βοηθήσουν τους άλλους δεσμώτες να ελευθερωθούν.

                          Λεξιλογικές- σημασιολογικές ασκήσεις

1. Κατάγειος, θαυματοποιός: Να γράψετε τέσσερα σύνθετα στα ν.ε. με το ίδιο δεύτερο συνθετικό.

Υπέργειος, υπόγειος, μεσόγειος, υδρόγειος, επίγειος

Αρτοποιός, τραγωδοποιός, φαρμακοποιός, οπλοποιός, γελωτοποιός, ειρηνοποιός, ταραχοποιός

2. σπηλαιώδης: να γράψετε τέσσερα επίθετα στη ν.ε. με την ίδια παραγωγική κατάληξη και να προσδιορίσετε ποια σημασία δίνει στη λέξη η κατάληξη.

Νεφελώδης, θορυβώδης, ακανθώδης, παιδαριώδης, σαρκώδης

Σημαίνει η κατάληξη αφθονία στοιχείων ή ότι συγκεντρώνει στοιχεία που συνεπάγεται η πρωτότυπη λέξη\ (μειωτ.) το προσδιοριζόμενο ταιριάζει σε αυτό που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη.

3. Παραφερόντων: ποια μεταφορική σημασία έχει το ρήμα στη μέση φωνή;

(ν.ε.) συμπεριφέρομαι άσχημα, βίαια, ανεξέλεγκτα, παρεκτρέπομαι παρασυρμένος από έντονα συναισθήματα (οργή, θυμό κτλ)

(α.ε.) παρεκτρέπομαι, σφάλλομαι, πλανώμαι