ο Κρητικός

Δ. Σολωμός, ο Κρητικός

Επτανησιακή σχολή

Η Επτανησιακή Σχολή με την παραγωγή της έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Μέσα από την παραγωγή της εκφράστηκε το τοπικό στοιχείο, αλλά με ένα δικό του τρόπο, όπως γονιμοποιήθηκε με τις επιδράσεις που δέχτηκε.

Ως προς το περιεχόμενο, η πολιτική έκφραση των Επτανησίων στηρίζεται κυρίως στην υψηλή ιδέα που είχαν για την τέχνη (η ποίηση για τους Επτανήσιους λογοτέχνες αποτελεί το ευγενέστερο και  πολυτιμότερο θείο δώρο και το ασφαλέστερο μέσο για την ηθική και πνευματική εξύψωση του ανθρώπου, για την κατάκτηση των ανώτερων ιδανικών της ζωής, για την προσέγγιση του απόλυτου καλού και ωραίου) και στρέφεται γύρω από ορισμένα θεματικά κέντρα, που αποτελούν  και τα κοινά χαρακτηριστικά της. Αυτά τα χαρακτηριστικά, που είχε ήδη επισημάνει ο Παλαμάς, είναι: η λατρεία της θρησκείας (χρηστολατρία), της πατρίδας (πατριδολατρία), της γυναίκας (γυναικολατρία). Σ΄ αυτά θα πρέπει να προστεθεί και η λατρεία της φύσης (φυσιολατρία) και η σατιρική διάθεση που χαρακτηρίζει  τους περισσότερους Επτανήσιους.

Ως προς τη μορφή, θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι Επτανήσιοι έδειξαν μεγάλη προσήλωση στη δημοτική γλώσσα, τόσο θεωρητικά (μικρά δοκίμια) όσο και πρακτικά (με τη χρησιμοποίησή τους στο έργο τους).

Χαρακτηριστικά του Ρομαντισμού

• Σύγκρουση με τον κλασικισμό και το ορθολογικό πνεύμα του διαφωτισμού.
• Αμφισβητεί τις αξίες του παρελθόντος και την παράδοση.
• Στη θέση αυτών τοποθετεί το συναίσθημα και τη φαντασία, το απόλυτο και το υπερβολικό.
• Κυριαρχεί μια διάχυτη μελαγχολία και απαισιοδοξία, καθώς και μια νοσταλγική διάθεση για το περασμένα (όχι όμως για το κλασικό παρελθόν).
• μυστικισμός
• Από πλευράς μορφής: ποιητικός ρυθμός στην πεζογραφία ή το αντίστροφο, βασικό στοιχείο του έργου είναι ο ρυθμός, τα ηχητικά τεχνάσματα, η εικόνα, το λεξιλόγιο διευρύνεται.
• Έντονος ατομικισμός και εγωκεντρισμός.
• Θέματα: προσωπική εμπειρία της φύσης, ο θεός, η περιπέτεια, ο έρωτας (συνήθως μελαγχολικός ή καταδικασμένος), ο ηρωισμός, οι αγώνες για ελευθερία…
• Στροφή προς τη μυθολογία κάθε λαού ή στους μεσαιωνικούς ευρωπαϊκούς θρύλους για άντληση θεμάτων.
• Χρησιμοποιούνται υποβλητικά σκηνικά, όπως τα νυχτερινά φεγγαρόλουστα τοπία, τα ερείπια, οι τάφοι, οι μακάβριες εικόνες του θανάτου κτλ.
• Αγκαλιάζει τους αγώνες των λαών για ελευθερία, δημοκρατία, εθνική ανεξαρτησία.
• Κυριαρχεί η καρδιά, το θρησκευτικό αίσθημα

Στοιχεία ρομαντισμού στον Κρητικό:

• λυρικό στοιχείο, αποθέωση της φύσης και του έρωτα, υποκειμενισμός, εξιδανίκευση
• αξιολόγηση φαντασίας
• οραματισμοί
• συμπλοκή πραγματικών και φανταστικών επεισοδίων
• σκηνοθετικά μοτίβα (φεγγαρόλουστη νύχτα και απόλυτο φως, η τρικυμία ως φυσική απειλή και ως ψυχική αναταραχή, ιδανικές μορφές και ήχοι)
• αποσπασματικότητα του έργου
• η γοητεία που ασκεί το παρελθόν και η παράδοση
• η λατρεία του απλού, του φυσικού, της ομορφιάς, της ελευθερίας
• η μελωδικότητα της ποιητικής έκφρασης
• οι οπτασίες της νεκρής αγαπημένης σε όνειρο ή σε οράματα
• το μοτίβο της μεταμόρφωσης της ψυχής
• φύση, ταύτιση του θεού με τη φύση (πανθεϊσμός), ένωση του ανθρώπου με τη φύση (κοσμικός έρωτας)-αυτά μπορεί να αποτελούν και κλασική θεματική.

Ο Κρητικός είναι λυρική σύνθεση γιατί οι λυρικοί ποιητές, ιδιαίτερα οι Γερμανοί ρομαντικοί τους οποίους είχε υπόψη του ο Σολωμός, εκφράζουν το υπέρτατο άπλωμα της ψυχής και τη σύζευξή της με το άπλωμα του σύμπαντος. Ο λυρικός ποιητής υμνεί τον κόσμο επιστρέφοντας στο παρελθόν και συνδέοντας το συναίσθημα με τη φύση. Στη λυρική σύνθεση ο λόγος και το μέτρο είναι αδιαχώριστα. 

Ο Κρητικός είναι ένα λυρικό ποίημα και σε αυτό μας οδηγεί η «εξωτερική μορφή» ( ομοιοκαταληξία, μέτρο, επανάληψη…) του με το συνειρμικό τρόπο με τον οποίο ο Κρητικός αφηγείται τη ζωή του, τις ιδέες του, τα συναισθήματά του σε α ενικό πρόσωπο (αφηγηματικό ποίημα). Η ποιητική φωνή συμμετέχει προσωπικά, άμεσα και συγκινησιακά στη σκηνή που παρουσιάζει. Το ποίημα πλημμυρίζει από το συναίσθημα του Κρητικού, την αγάπη, την έκσταση, την αγωνία, τη  θλίψη.

( Σημ. Λυρισμός: περιλαμβάνει έντονο το στοιχείο της συναισθηματικής φόρτισης και εκφράζει την εσωτερική ζωή και τον ψυχισμό του δημιουργού, σε σχέση βέβαια με τους άλλους και την κοινωνική ζωή γενικότερα.)

Αποσπασματικότητα  του έργου του Σολωμού: Οι περισσότεροι σύγχρονοι κριτικοί της λογοτεχνίας θεωρούν την αποσπασματικότητα αποτέλεσμα της επίδρασης των αισθητικών αρχών του ευρωπαϊκού ρομαντισμού του 19^ου αιώνα ( το ρομαντικό είδος ή τρόπος είναι εν τω γίγνεσθαι, τα αποσπάσματα έχουν συνειρμό, όπως τα όνειρα), και ειδικότερα του γερμανικού, και δεν την αποδίδουν σε συνθετική αδυναμία του ποιητή (Παλαμάς) ούτε στο πάθος της τελειότητας που τον διακατείχε. Έχει, άλλωστε, θεωρηθεί η αποσπασματικότητα βασικό συστατικό της γοητείας του σολωμικού έργου. Ο Βάρναλης πίστευε πως «το έργο αυτό κομματιασμένο έχει μεγαλύτερη γοητεία», ενώ ο Πολίτης σημείωνε για τον Κρητικό ότι, αν και το ποίημα είναι αποσπασματικό και παρά το γεγονός ότι ο Σολωμός το προόριζε ως ένα επεισόδιο μιας επικολυρικής σύνθεσης που ποτέ δεν ολοκληρώθηκε, έχει αρχή μέση και τέλος και απόλυτη συνοχή. Χαρακτήρισε μάλιστα τα αποσπάσματα των ώριμων σολωμικών συνθέσεων ως «λυρικές ενότητες ή επεισόδια λυρικά». Πρόκειται για «κυλιόμενη έκφραση», κατά τον Καψωμένο.

Ο Κρητικός αποτελεί, κατά τον Πολυλά, ένα έργο- ορόσημο, που σηματοδοτεί το ξεκίνημα της δεύτερης ποιητικής περιόδου του Σολωμού, της πιο κρίσιμης φάσης της δημιουργίας του, η οποία σφραγίζεται από τη στροφή στην κλασικά γερμανική φιλοσοφία και γενικότερα από την αναζήτηση της τελειότητας στη μορφή του έργου του.

Κατά μία άποψη, ο Κρητικός αποτελεί μέρος του φιλόδοξου σχεδίου του ποιητή να γράψει, με κεντρικό θεματικό άξονα τον αγώνα του Κακού με το Καλό.

Ο Κρητικός στηρίζεται σε μια αφόρμηση ιστορική : ο ήρωας εδώ αυτοβιογραφείται ως φυγάς από την Κρήτη ύστερα από τις μάχες της Μεσαράς και της Γορτύνης των επαναστάσεων του 1823-1824.

Σε ποιο είδος κατατάσσεται ο Κρητικός και ποιος αφηγείται;

Ο αφηγητής: Το αφηγηματικό πλαίσιο ορίζεται από το ναυάγιο,  την τρικυμία, καθώς και την προσπάθεια διάσωσης κόρης και ήρωα, ενώ το αφηγηματικό κέντρο βρίσκεται στο όραμα της φεγγαροντυμένης και την ηχητική παραίσθηση.

Αφηγητής είναι το κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας, ο Κρητικός, πρόσωπο πλαστό, που αφηγείται σε α πρόσωπο (πρωτοπρόσωπος) την ιστορία του (αυτοδιηγητικός), στοιχείο που προοικονομεί τη σωτηρία του από το ναυάγιο. Παρόλο που η αφήγησή του απέχει χρονικά από τα εξιστορούμενα, ο ίδιος φαίνεται να ξαναζεί με την ίδια ένταση τις παλιές δοκιμασίες του, μέσα από μια απόλυτη σύγχυση\σύνδεση του παρελθόντος, του παρόντος αλλά και του μέλλοντος, πραγματικών και φανταστικών επεισοδίων. Έτσι, ο λόγος του βαθιά βιωματικός και συγκινησιακός, συμπλέκει τα επίπεδα αφήγησης και εστιάζει προς τα γεγονότα με τρόπο απόλυτα εσωτερικό.

Στον Κρητικό, ανάμεσα στο λόγιο συγγραφέα και στον λαϊκό πρωτοπρόσωπο αφηγητή διαμορφώνεται μια διαλογικά θετική συνάφεια, «ριζωμένη» στην ίδια τη γλώσσα και στιχουργία.

Άρθρωση του Κρητικού: α. μακρά αφηγηματική δομή β. υπέρβαση της φυσικής και ηθικής τάξης του κόσμου  γ. δραματική περιπέτεια και έκβαση δ. μοιραία κάθαρση στο τέλος.

 Η δραματική του περιπέτεια μεταδίδεται από τον αφηγητή της και εκφέρεται ως μονόδραμα, η μακρά αφήγηση δεν είναι γραμμική (και οριζόντια), αλλά αντίθετα συνειρμική (και κάθετη), η υπέρβαση της ηθικής και φυσικής τάξης του κόσμου συντελείται μεταφυσικά (με την «επιφάνεια» ενός οπτικοακουστικού οράματος: Φεγγαροντυμένη- ήχος)και αντί του ηθικού επιμυθίου της αρχαίας τραγωδίας, ο ήρωας προβάλλει την ανάταση του χρέους.

Πρόκειται για ένα δραματικό μονόλογο, μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση δραματοποιημένη, ένα μονόδραμα (αναπαράσταση ενός δράματος με έναν χαρακτήρα). Στους δραματικούς μονολόγους ο ομιλητής είναι και εκφράζεται ως αφηγητής. Δεν μονολογεί ο ήρωας, αλλά αναπολεί και αφηγείται τη δραματική του περιπέτεια και, όπως την αναπολεί, διά στόματος του ποιητή «φιλοσοφεί».

Ο Κρητικός συνδέεται με την αφήγηση (του έπους), τη δραματοποίηση (της τραγωδίας), τη φιλοσοφία (ως πηγή αυτοσυνείδησης).

Ένας πρώην ήρωας αφηγείται, σαν τον Οδυσσέα μπροστά στους Φαίακες, ενώπιον ενός βωβού ακροατηρίου τα δεινά και τα θαυμάσια που ορκίζεται πως «γνώρισε». Ένας ήρωας ως μάρτυρας εξομολογείται όχι τα κλέη του αλλά τα πάθη του : τον αγώνα του με τα στοιχεία και τα στοιχειά της φύσης μέχρι την προσάραξή του στην ακτή με τη νεκρή αγαπημένη του (και στο βάθος τα προηγούμενα δράματά του αλλά και τη μοίρα του ως ζητιάνου). Εξομολογείται μια δραματική του εμπειρία με μια αφήγηση δραματοποιημένη. Παρουσία ενός αθέατου κοινού, που το υποθέτουμε να συμπονεί και να συμπάσχει: «ο έλεος» και «ο φόβος» της αρχαίας τραγωδίας. Τέλος, ο λόγος του πυκνώνει σε νοήματα και εκφράζει τη στοχαστική του διάθεση. Οι λέξεις κλειδιά του αφηγητή και ήρωα εδώ είναι «ψυχή» και «λογισμός».

Ο Κρητικός εκφέρεται σε πρωτοπρόσωπη αυτοδιηγητική αναδρομική αφήγηση και υπάρχει αυτοσκηνοθεσία σε παροντικό χρόνο της πράξης της αφήγησης. Χαρακτηρίζεται ως ποίημα λυρικό (αφηγηματικού χαρακτήρα) ή ως λυρικός δραματικός μονόλογος.

Η δραματικότητα (θεατρικότητα) του κειμένου σημαίνει: πέρα από την εκφορά του ως προσωπικού λόγου (μονολόγου) του ήρωα πρωταγωνιστή, πως στη σκηνοθεσία του ποιήματος εγγράφεται η σιωπηρή παρουσία ενός προσώπου ή προσώπων επί σκηνής ή ενός ακροατηρίου ( αποστροφή του Κρητικού προς ένα εξωδιηγητικό- εκτός της αφηγούμενης ιστορίας- ακροατήριο).

Ο χρόνος της ποιητικής αφήγησης συνιστά μια από τις σημαντικότερες ιδιοτυπίες της δομής και της πλοκής του Κρητικού λόγω της συνεχούς μετατόπισής του από το παρόν στο παρελθόν ή στο μέλλον. Συγκεκριμένα, τα γεγονότα στο ποίημα δεν παρουσιάζονται με ευθύγραμμη χρονολογική σειρά, αλλά κατανέμονται σε τέσσερις ομόκεντρους κύκλους(«εποχές»), κατά τον Μαρωνίτη. Έχουμε, δηλαδή τέσσερα χρονικά επίπεδα: στο πρώτο εντάσσονται τα ευθύγραμμα επεισόδια: το ναυάγιο, η νηνεμία, η Φεγγαροντυμένη, ο ήχος και ο θάνατος της κόρης. Στο δεύτερο επίπεδο ανήκουν τα «περιφερειακά» γεγονότα, η προϊστορία του ήρωα στην Κρήτη: οι βρεφικές μνήμες, ο κρητικός πόλεμος και ο εκπατρισμός. Στο τρίτο επίπεδο περιλαμβάνονται το δυστυχισμένο παρόν του Κρητικού, δηλαδή η στιγμή κατά την οποία αρχίζει να αφηγείται το τραγικό ναυάγιο μετά το θάνατο της αγαπημένης του, και στο τελευταίο ο οραματισμός της έσχατης κρίσης, ο μεταφυσικός χώρος και χρόνος.

Η κυρίως πλοκή, λοιπόν, περιλαμβάνει τις εμπειρίες του Κρητικού στη θάλασσα, την εμφάνιση της οπτασίας της Φεγγαροντυμένης, το φτάσιμο στην ακτή και τη διαπίστωση του θανάτου της κόρης, ενώ με αναλήψεις και προλήψεις μας παρουσιάζεται όλη η ιστορία του αφηγητή. Πριν και μετά το ναυάγιο. Συγκεκριμένα στις αναλήψεις μαθαίνουμε για τη συμμετοχή του ήρωα σε πολλές μάχες εναντίον των Τούρκων στην Κρήτη κατά την Ελληνική Επανάσταση, καθώς και για την απώλεια της οικογένειας και των συντρόφων του, ενώ στις προλήψεις, που είναι λιγότερες, πληροφορούμαστε το θάνατο τις κόρης και την ψυχική κατάσταση του ψωμοζήτη Κρητικού στο θλιβερό παρόν.

                                      Φεγγαροντυμένη

• …η ομορφιά, η καλοσύνη, η δικαιοσύνη…οι Ιδέες
• Συγγενεύει ή μάλλον μοιάζει με την «πρασινομαλλούσα νεράιδα»των παραδόσεων του ελληνικού λαού (όπως ο αλαφροϊσκιωτος)
• Εξηγείται η παρουσία της ψυχολογικά, από την ψυχική διάθεση του ήρωα
• Ζωντανεύει και παρασταίνει την ομορφιά της ζωής και της φύσης, που αντιχτύπησε εκείνη τη στιγμή στο νου του Κρητικού
• Η εξιδανικευμένη μορφή της ανθρώπινης ζωής, όπως τη φαντάστηκε πάντα κατά τις παραδόσεις του ο ελληνικός λαός
• Η συνέχιση της μορφής της μνηστής και σύγχρονα μια εξυψωμένη μορφή της
• Η αντικειμενική έκφραση όλης της χαράς που έδειξε η ζωή σε μια στιγμή υπέρτατης λαχτάρας, ομορφιάς που αποκορυφώνεται στο πρόσωπο της αγαπημένης του Κρητικού.
• Η ουράνια εμφάνιση της Αφροδίτης, όπου η αγιότητα και ο πόθος συνυπάρχουν
• Είναι ένα θαύμα που συνδέεται με την παραβίαση των φυσικών νόμων
• Είναι μια φυσική θεότητα, με την έννοια των θεών της κλασικής Ελλάδας. Ο Σολωμός με γνήσια αίσθηση και με βαθιά θρησκευτικότητα συνέλαβε το αυθεντικό νόημα της ελληνικής φύσης και το συμπύκνωσε στο σύμβολο της «θείας» Φεγγαροντυμένης. Έτσι πραγματοποιεί μια σύνθεση του ελληνικού και του χριστιανικού ανθρωπισμού.
• Είναι  η άφθαστη και απροσπέλαστη ενότητα ψυχής και φύσεως

• Είναι η παρουσία του θεού, της πρόνοιας του θεού, που παίρνει τη μορφή της άφθαρτης, αιώνιας, άκτιστης ομορφιάς, της Μεγάλης Μητέρας, της Πατρίδας…..
• Είναι μια έκφανση του αιώνια γυναικείου, η ψυχή της αρραβωνιαστικιάς του Κρητικού και γίνεται αναγωγή στη χριστιανική δοξασία για το αναστημένο σώμα (συνασπίζει την εξωτερική φύση, τον ηθικοπνευματικό χαρακτήρα του ανθρώπου και το θεό)
• Ψυχαναλυτική ερμηνεία: πρόκειται για μια αρχετυπική γυναικεία φιγούρα(μια μητέρα και συγχρόνως μια αρραβωνιαστικιά, μια Αφροδίτη και συγχρόνως μια Παναγιά). Ίσως συνδέεται με τις αναμνήσεις της πρώτης παιδικότητας του Σολωμού (η μητέρα του).
• Εθνοκεντρικές ερμηνείες: είναι η Ελλάδα -ελευθερία, η Ελευθερία-πατρίδα, θεάνθρωπη, μετέχει της θεϊκής και της ανθρώπινης ουσίας, αόρατη εμψυχώνει τον πολεμιστή νύχτα και μέρα.
• Η Φεγγαροντυμένη αναδύεται μέσα σε ένα μυστικό- αποκαλυπτικό φως. Ο Σολωμός διαμοιράζεται τη δαντική- βιβλική ενόραση της διαφάνειας του αποκαλυπτικού φωτός.

Ο Σολωμός δεν είναι μυστικιστής, ούτε οι πηγές του μας δίνουν το δικαίωμα να τον εντάξουμε στο είδος των «μεταφυσικών ποιητών». Είναι, όμως, απόλυτα αφοσιωμένος στο ρομαντικό όραμα και την ποιητική του την αντλεί από τη ρομαντική αισθητική θεωρία και πράξη. Γνωρίζοντας, λοιπόν, την άρρηκτη σχέση του Ρομαντισμού με το βιβλικό κοσμοείδωλο και την ταύτιση του ρομαντικού ποιητή με τον ποιητή- προφήτη, είμαστε σε θέση, διαβάζοντας τα σολωμικά συνθέματα, να αποσπούμε και να αναδεικνύουμε τους βιβλικούς πυρήνες, είτε αυτοί προέρχονται από την απευθείας επαφή του Σολωμού με τη βιβλική παράδοση είτε αντλούν από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα των ρομαντικών ποιητών, που αγαπούσε να μελετά.

                        Η φεγγαροντυμένη ως οπτασία ψυχής της κόρης

• Ίσως ανήκει στο σχήμα των «εξωτερικών εμποδίων της φύσης». Μάλλον, όμως, είναι πράγματι η αγαπημένη του Κρητικού, που αποκαλύπτεται στο ανθρώπινο μεγαλείο της τη στιγμή του θανάτου. Αυτό φαίνεται σύμφωνο ε τη σολωμική πίστη στη θεία φύση του ανθρώπου. Είναι στο βάθος η χριστιανική άποψη με την απόχρωση που της έδωσε η ιδεαλιστική φιλοσοφία του 19^ου αιώνα.
• Σχετίζεται με το έρωτα. Μοιάζει να έχει σχέση με την Αφροδίτη σαν σύνδεσμος ανάμεσα στον επίγειο (σωματικό) και  στον ουράνιο (ψυχικό) έρωτα. Διδάσκει στον άντρα ότι ο επίγειος έρωτας δεν είναι παρά ο δρόμος που, ακολουθώντας τον, μπορεί να φτάσει στον ουράνιο έρωτα. Ακόμη και αν είναι η ψυχή της αρραβωνιαστικιάς, έχει πια μεταμορφωθεί στα μάτια του Κρητικού σε κάτι πιο αφηρημένο. Μοιάζει να έχει γίνει η θεϊκή αρχή του Έρωτα, που μπορεί να εμφανιστεί με διάφορες μορφές: σαν ψυχή της γήινης αγαπημένης, σαν Αφροδίτη, σαν Παναγιά ή κάποια άλλη μητρική μορφή. Είναι μια ιδανική μορφή, εν μέρει αφηρημένη έννοια και εν μέρει δημιούργημα των ονείρων. Η μορφή αυτή ίσως ήταν έμφυτη, όπως οι ιδέες που πίστευε ο Πλάτων. Όσο απομακρυνόταν από την παιδική ηλικία τόσο η εικόνα της χωνόταν βαθύτερα στη μνήμη του.

Ερμηνευτική προσέγγιση του αποσπάσματος 5(22)

Το απόσπασμα 5(22) συνεχίζει  την ιστορία από το σημείο που διακόπτεται στο απ. 4 (21). Η θεϊκή γυναίκα, η «Φεγγαροντυμένη», η οποία σύμφωνα με μια ερμηνεία είναι η ψυχή της αγαπημένης του που έχει μεταμορφωθεί σε μια εξυψωμένη πνευματική οπτασία, τώρα «χαμογελά γλυκά στον πόνο της ψυχής» του και μοιάζει στην αγαπημένη του καθώς τον αποχαιρετά για να ανέβει στον ουρανό. Αξιοσημείωτο είναι το επίθετο «καλή» που της αποδίδεται και το οποίο τονίζει το βαθύ τους δέσιμο.

Τα βασικά και αλληλένδετα θέματα που η απόκρυψή τους ρυθμίζει τη δόμηση όλου του ποιήματος είναι:

1. ο θάνατος της κόρης μέσα στη θάλασσα
2. η στιγμή του θανάτου της
3. η σημασία του θανάτου της και η σχέση του με το οπτικό και το ακουστικό όραμα του ήρωα.

Ο θάνατος της κόρης συνέβη ανάμεσα στην εμφάνιση και στην εξαφάνιση της Φεγγαροντυμένης. Η σκηνοθετική ισορροπία που δημιουργεί η κανονική εναλλαγή εικόνα-ήχος, εικόνα-σιωπή, εικόνα-ήχος, εικόνα-σιωπή, πλαισιώνει ακουστικά την καίρια οπτική εμπειρία του Κρητικού: η κορύφωση του φυσικού ήχου με τον άγριο εκκωφαντικό θόρυβο που προκαλούν τα τρία αλλεπάλληλα αστροπελέκια προοιωνίζει την επικείμενη επίγεια συμφορά του ήρωα, δηλ. το θάνατο της καλής του, ενώ η διάχυση της υπερφυσικής αρμονίας συνοδεύει την ανερχόμενη προς  τον ουρανό ψυχή της.

Ο ίδιος ο θάνατος της αρραβωνιαστικιάς, που συμπίπτει με την εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης, συντελείται τη στιγμή που μέσα στην απόλυτη άπνοια η ακίνητη επιφάνεια της θάλασσας ταράσσεται από τη μυστηριακή κίνηση της αντικατοπτριζόμενης εικόνας του φεγγαριού και την ταυτόχρονη και μοναδική κίνηση της κόρης (που είναι το τελευταίο επιθανάτιο σκίρτημά της).

  Πριν χαθεί η οπτασία, ένα δάκρυ της που κύλησε στο χέρι του μεταστρέφει τον ψυχισμό  του (έμφαση στο «εγώ», στ. 4-5) και προκαλεί νέα ιεράρχηση στις αξίες του: δεν επιθυμεί πια να σκοτώσει Αγαρηνούς μ΄ αυτό το χέρι, αλλά να ζητήσει ψωμί από το διαβάτη, να ολοκληρωθεί δηλαδή μέσα από την αγάπη του άλλου. Τα αστροπελέκια που ξεσπούν στο άγριο πέλαγος σβήνουν το όνειρο και τον επαναφέρουν στη σκληρή πραγματικότητα :στη θάλασσα που πασχίζει να καταπιεί την αγαπημένη του. Ενώ η «επιφάνεια» της Φεγγαροντυμένης μέσα στη φύση την έχει γαληνέψει συμβολικά, η εξαφάνισή της αγριεύει τη θάλασσα. Έτσι και ο νους του Κρητικού για λίγο ανταριάζει, αλλά το θείο δάκρυ τον ηρεμεί και του δίνει  δύναμη να παλέψει με τα κύματα τέτοια, που ούτε στις νεανικές άνισες μάχες με τους εχθρούς δεν είχε.

    Μετά από αυτή την παρέκβαση, ο Κρητικός ξαναπιάνει τη διήγηση και περιγράφει το δυνατό κτύπο της καρδιάς του καθώς ακουμπούσε στην «πλευρά» της αγαπημένης του, στοιχείο που του δίνει δύναμη να συνεχίσει. Ξάφνου ένας «γλυκύτατος ηχός» ακούστηκε και επιβράδυνε το ρυθμό του. Εκστασιασμένος, μάταια προσπαθεί να βρει κάτι να το συγκρίνει με τον ήχο.  Οι αλλεπάλληλες αρνήσεις τονίζουν τη μοναδικότητα του ήχου, ο οποίος όμως θυμίζει στον Κρητικό τρία πράγματα (που συμπυκνώνουν αντίστοιχα τους τρεις αναβαθμούς της πνευματικής του αναζήτησης: τον πόθο του έρωτα, την υπέρβαση της ιδέας και τον αγώνα για την ελευθερία: α) το τραγούδι μιας κοπέλας που τραγουδά την ώρα του δειλινού για τον κρυφό της έρωτα β)το τραγούδι του κρητικού αηδονιού σε ψηλούς και άγριους βράχους μέχρι να  ΄ρθει η αυγή και γ) τη φλογέρα του βοσκού που άκουγε στον Ψηλορείτη και άναβε μέσα του τον καημό της ελευθερίας για τη ματωμένη του πατρίδα (διακειμενικές σχέσεις στους στ. 39-43 με τους  Ελεύθερους Πολιορκημένους).

  Ο έρωτας, η φύση, η ελευθερία, η πατρίδα και ο θάνατος είναι οι ιδέες που συνθέτουν την ουσία και τη μαγική δύναμη του υπερφυσικού ήχου, ο οποίος συνεπαίρνει τον ήρωα τόσο πολύ (σαν τον Πειρασμό), ώστε ξεχνά τα πάντα, ακόμα και την κόρη. Στους στ. 50-54 είναι εμφανής η διάσταση ψυχής-σώματος και η συγκινησιακή φόρτιση του ήρωα που «στενάζει». Όταν, τέλος, ο ήχος σβήνει, ο Κρητικός «απιθώνει στην ακτή την αρραβωνιασμένη» και ανακαλύπτει πως είναι «πεθαμένη» (είναι αξιοσημείωτη η ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία των τελευταίων στίχων). Ο ήχος φαίνεται, λοιπόν, να είναι η θεία αρμονία που συνοδεύει την ψυχή της κόρης στον ουρανό. Η αντιθετική σύζευξη του Έρωτα και του Χάρου με την ηθική δικαίωση της γυναικείας μορφής (σολωμικός ιδανισμός) λειτουργεί καταλυτικά και ερημώνει τον επίγειο παράδεισο: με το θάνατο του «άλλου μισού», ο Κρητικός, ανακτώντας τις αισθήσεις του, μένει μόνος. Παρά τη βαθιά πληγή του, μπορεί τώρα και προσδοκά σαν τον πρωτόπλαστο Αδάμ, ως αντιστάθμισμα, τη μεταφυσική δικαίωση: την αιώνια συνύπαρξη με την αγαπημένη του στον ουράνιο παράδεισο.

   Συνεπώς, καταδεικνύεται και μέσα από αυτό το απόσπασμα ότι η ποιητική του Σολωμού κινείται από τη φύση στον άνθρωπο και από το σωματικό στον ψυχικό και πνευματικό κόσμο. Το διπολικό σχήμα Έρως- Θάνατος αισθητοποιείται στη γυναίκα- αγαπημένη και γυναίκα-φεγγαροντυμένη, μια οπτασία που με τη διεργασία της σκέψης οδηγεί τον ήρωα στην αναζήτηση της ελευθερίας, εκεί όπου το ατομικό ταυτίζεται με το καθολικό, την ιδέα.

 ( από τον οδηγό φιλολογικών μαθημάτων)

   Η γλώσσα της ποίησης του Σολωμού είναι βγαλμένη από βίωμα και το γάλα της μάνας του, μεστή δημοτική με ιδιώματα επτανησιακά στα οποία συνυπάρχει  η  εντοπιότητα με  τις πανανθρώπινες αξίες, με τη κυρίαρχη ιδέα της ελευθερίας, έτσι όπως συνδέεται με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους, από τον Κρητικό και τη γυναίκα της Ζάκυθος.

Ο Κρητικός μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά ποιήματα του Σολωμού:

v  Σε επίπεδο θεματικής αναπαράγονται τα βασικά μοτίβα της σολωμικής ποίησης: θεοποίηση του αγνού Έρωτα, αποκορύφωση της ηθικής τελειότητας, εξιδανίκευση της Ελευθερίας και της Πατρίδας.

v   Είναι ολοφάνερη η επίδραση των παραγόντων βάσει των οποίων διαμορφώθηκαν οι γλωσσικές αντιλήψεις του Σολωμού, ιδιαίτερα η επίδραση της Κρητική Λογοτεχνίας και της δημοτικής ποίησης.

v  Σε επίπεδο στιχουργικής, ο ομοιοκατάληκτος δεκαπεντασύλλαβος προσλαμβάνει πια τέτοια τελειότητα, ώστε διαφοροποιείται ριζικά τόσο από το λαϊκο δημοτικό του πρότυπο και από τις πρώτες δοκιμές του από τον ανώριμο αρκαδικό- βουκολικό Σολωμό τα νιότης όσο και από την εντελώς μηχανική επαναχρησιμοποίησή του από τους ρομαντικούς αθηναίους ποιητές. Ο δεκαπεντασύλλαβος του Σολωμού φαίνεται να έχει περάσει οριστικά από τη Λαϊκή στη λόγια, υψηλή ποίηση.

v  Εκείνο, όμως, που είναι εντυπωσιακό είναι η επίμονη και συστηματική προσπάθεια του Σολωμού να περάσει από το ζακυνθινό ιδίωμα σε μια πανελλήνια λογοτεχνική γλώσσα, απαλλαγμένη από ιδιωματισμούς, ανυψωμένη σε κοινή.

Το συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα: ο Σολωμός αναζητούσε την τέλεια μορφή. Έτσι επιδόθηκε σε έναν αγώνα για τη δημιουργία μιας πανελλήνιας ποιητικής δημοτικής γλώσσας, χωρίς, ωστόσο, να εγκαταλείψει ολότελα, από ποιητικό ένστικτο ίσως, την ταυτότητα της εντοπιότητας, τη διάσωση του ιδιωματικού γνωρίσματος της ποίησής του, ως στοιχείου αυθεντικότητας.

Το φιλοσοφικό υπόστρωμα του Κρητικού

Είναι ο αγώνας ενός ανθρώπου για την επιβίωση και η πορεία του για την πνευματική ολοκλήρωση και τη σύλληψη ανώτερων ηθικών στόχων. Είναι ο αγώνας ενός ανθρώπου για την ελευθερία που τελικά γνώρισε  την εξορία και την ατίμωση. Ο ακάματος αγωνιστής θα δώσει τη θέση του στον ποιητή που νιώθει υποχρέωση να μιλήσει για τη δύναμη και την γοητεία του υπερκόσμιου.

Οι δοκιμασίες του ήρωα

Σωματικές: αγώνες εναντίον των Τούρκων, στέρηση γονιών, συντρόφων, πατρίδας, εκπατρισμός

Φυσικές: πάλη με τη θάλασσα, στέρηση της αγαπημένης

Ηθική: η Φεγγαροντυμένη και η ηχώ με τη μαγεία τους συγκεντρώνουν στοιχεία ευεργετικής παρέμβασης, ενώ τελικά λειτουργούν ως «δόλος των θεών».

Ο Κρητικός έχει συλλάβει την έννοια της αθανασίας και της απόλυτης ενότητας του κοσμικού όντος και χρέος του είναι να το αποκαλύψει. Αποκτά αυτοσυνειδησία, μια αντίληψη της ύπαρξής του ως ουσίας απόλυτα εναρμονισμένης με τη φύση και το θεό.