Παπαδιαμάντης, Όνειρο στο κύμα

   Θέμα του διηγήματος: αντιπαράθεση της ευτυχισμένης εφηβείας με τη     φθορά της ωριμότητας .

Ο πρόλογος είναι ο τύπος της εσωτερικής ομοδιηγητικής πρόληψης. Μας παρέχει το μετασχηματισμό «ιστορικά», δηλαδή το πέρασμα από τη μία κατάσταση στην άλλη. Δεν ξέρουμε το αίτιο.

Παρεμβάλλεται η κυκλική ιστορία του μοναχού Σισώη: πορεία από τη σωτηρία στην απώλεια και μετά ξανά στη σωτηρία. Η ιστορία αυτή έχει θεματική σχέση με την κυρίως αφήγηση.

Η κύρια αφήγηση δίνει με πρωθύστερο τρόπο και την αιτία της ευτυχίας και το αίτιο της μεταβολής.

Ιστορία: ευτυχισμένος βοσκός (κατάσταση ισορροπίας), εμφάνιση Μοσχούλας κοπέλας και κατσίκας (κατάσταση ανατροπής).

Ο βοσκός πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στις δύο, για να πετύχει την ισορροπία: η αρχική του επιλογή είναι προς την πλευρά της κατσίκας (επιστροφή στην αρχική κατάσταση), αλλά τελικά ευνοεί την κοπέλα (κατάσταση μεταμφιεσμένης ισορροπίας, ουσιαστικά ανισορροπίας). Η νοσταλγία για την αρχική κατάσταση οδηγεί σε φαύλο κύκλο.

Στη συνέχεια, προκύπτει νέο δίλημμα: να παραμείνει σε μοναστήρι ή να αποκτήσει γνώση; Η απόφαση να αποκτήσει γνώση οδηγεί στην τελεσίδικη δυστυχία τον ήρωα αφηγητή. Η μόνη δυνατότητα-που πάντως δεν επιχειρείται-είναι η αντικατάσταση του χαμένου παραδείσου  με έναν εσωτερικό παράδεισο. Με τα γράμματα και την τέχνη ενοποιεί σε ποιητικό σύνολο τα θραύσματα της ατομικής του εμπειρίας.

(Ουσιαστικά υπάρχουν τέσσερις επίλογές: α. επιλογή κατσίκας β. επιλογή κοπέλας (τεχνική διλήμματος) γ. επιλογή κατσίκας δ. τελεσίδικη αντιστροφή).

Το δίλημμα του βοσκού είναι αν πρέπει να σώσει το ποίμνιο ή τον συνάνθρωπό του (η ομωνυμία Μοσχούλας- κατσίκας και Μοσχούλας- κοπέλας οδηγεί σε σύγκρουση). Ο ήρωας- αφηγητής γίνεται θύτης και η κατσίκα γίνεται το θύμα (υποκατάσταση Μοσχούλας- κατσίκας από τη Μοσχούλα κοπέλα: υποκατάσταση και αρχή της ωριμότητας, όπου η κατάσταση του θύτη και του θύματος αποκτούν την ίδια σημασία).

Στο διήγημα υπάρχει η ευφυής ομωνυμία: η Μοσχούλα- κατσίκα (το άτυχο ζωάκι, από το οποίο γίνεται ο ηθελημένος συνειρμός) και η Μοσχούλα-κοπέλα η γυμνή κολυμβήτρια, για την οποία ο έρωτας είναι παρθενικός, αγνός, ειλικρινής). Υπάρχει αντιστοιχία ανάμεσα στο σημαίνον και στο σημαινόμενο (Μοσχούλα-κατσίκα και  Μοσχούλα κοπέλα)

Η ομωνυμία οδηγεί σε μερική συνωνυμία, επειδή η ομωνυμία πηγάζει από τον ήρωα και βασίζεται στην κατά τη γνώμη του ομοιότητα των δύο αντικειμένων αναφοράς, ώστε να μπορεί το ένα να υποκαθιστά το άλλο (οι διαφορές, όμως, είναι περισσότερες και η υποκατάσταση σχεδόν αδύνατη. Οδηγεί η ομωνυμία στην αντικατάσταση που γίνεται το αποτέλεσμα μιας επίπονης επιλογής).

Η παιδική ηλικία συμβολίζει την ευτυχία. Η συνάφεια του ανθρώπου με τη φύση συμβολίζει την προπτωτική κατάσταση του ανθρώπου (στον Παράδεισο, πριν από το προπατορικό αμάρτημα). Βρισκόμαστε σε ένα παραδεισιακό περιβάλλον που γίνεται ρεαλιστικό, επειδή αντιπαρατίθεται πρώτα στον (παρείσακτο) νόμο της πόλης (που εμφανίζεται ως πρόφαση, για να επιβληθεί η βούληση του ισχυρότερου) και έπειτα την ιδιοκτησία.

Περίπτωση κυρ Μόσχου: συμβολοποιεί τη διαφορά ανάμεσα στην προπτωτική κυριαρχία (ελευθερία, αυτάρκεια, ποιμενική ησυχία) και στη μεταπτωτική ιδιοκτησία (περιουσία, περίφραξη, «χωριστόν…βασίλειον»)

Τόπος: Ξάρμενο, «Αρκαδικό τοπίο», ποικιλία από στοιχεία της φύσης, μακριά από την πόλη (εξιδανίκευση του πραγματικού χώρου)

Χρόνος: Βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το χώρο.υπολογίζεται σε σχέση με την επανάληψη συγκεκριμένων εθιμικών εργασιών στο χώρο, στις οποίες δε συμμετέχει ο ήρωας( συγκεκριμένος καθορισμός :σπορά, θερισμός\ειδίκευση: μια φορά το χρόνο).

Πρόκειται, βέβαια, για τη Σκιάθο του 19^ου αιώνα.

Σε αυτόν το χωροχρόνο ο ήρωας βιώνει τη σχέση του με τη φύση, που γίνεται αφηγηματικά αντιληπτό μέσω της παρομοίωσης.

Διακρίνουμε δύο σειρές αντιθέσεων:

Α.   Συγχρονική
Νέος βοσκός (ελευθερία, απλότητα, αυτάρκεια, απραγματοσύνη, έλλειψη φιλοδοξίας)	Ιδιότροπος κυρ Μόσχος (ιδιοκτησία, περιτειχισμός κτλ)
Β. Διαχρονική
Νεαρός βοσκός (Αρκαδία, Εδέμ- ο βοσκός ο άνθρωπος ως  τύπος)	Ο εαυτός του ως ώριμος δικηγόρος (έγκλειστος, παγιδευμένος)

Ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι ο προπτωτικός, κατά τον χριστιανισμό, όπου ο έρωτας είναι η αιτία της διαλυσης της επίγειας ευτυχίας (Εδέμ). Είναι αυτός που ζει αρμονικά με τη φύση και αποδέχεται τον έρωτα ως κάτι φυσικό.(Αρκαδία).

  Ερωτισμός και βιωματικότητα (στοιχεία ερωτισμού που φανερώνουν πως ο Παπαδιαμάντης κρύβεται πίσω από τη φωνή του αφηγητή)

• Μέσα από το βοσκό μιλά ο Παπαδιαμάντης. Μας λέει πως στέκει στο μεταίχμιο ανάμεσα στον πόθο και στην αγνότητα.
• Η όραση είναι η μόνη δυνατή προσέγγιση του απαγορευμένου καρπού, κάτι σαν υποκλοπή από έναν ένοχο υποκλοπέα.
• Πολλές φορές ο ερωτισμός του μεταφέρεται στη φύση και αγκαλιάζει και άψυχα αντικείμενα σαν ανθρωπόμορφα υποκατάστατα του γυναικείου κορμιού (ειδωλολάτρης Παπαδιαμάντης).
• Ο Παπαδιαμάντης υποδύεται έναν «ξένο ρόλο», του ωραίου δεκαοχτάχρονου εφήβου (πλαστοπροσωπία).
• Ο Παπαδιαμάντης ως χριστιανός δαμάζει συνειδητά τα πάθη, ως παγανιστή του διαφεύγουν ασυνείδητα τα πάθη.

Ο Παπαδιαμάντης είναι :

α. Ο άνθρωπος της εκκλησίας β. ο νοσταλγός διηγηματογράφος γ. ο άνθρωπος της ταβέρνας (παντού εκφράζεται η ανάγκη για φυγή και αναχώρηση).    

                                            Αφηγητής

• Αυτοδιηγητικός αφηγητής: παρουσιάζεται ως πλήρης βιολογική υπόσταση που διαφοροποιείται από το συγγραφέα (πρωτοπρόσωπος ομοδιηγητικός αφηγητής με εσωτερικότητα οπτικής γωνίας)
• Την ιστορία την αφηγείται ο ώριμος δικηγόρος που χωρίζεται από τον εαυτό του ως ήρωα με μια σεβαστή χρονική διαφορά (πλαστοπροσωπία). Υπάρχει το Εγώ που βιώνει και το Εγώ που αφηγείται. Αυτός που έζησε το παρελθόν και αυτός που αφηγείται είναι και δεν είναι το ίδιο πρόσωπο. Αυτός που έζησε «είδε» τα γεγονότα (αντιληπτική οπτική γωνία), ενώ αυτός που τα διηγείται δεν περιορίζεται στην απλή αναμετάδοση της όρασης, αλλά επενδύει κάθε περιστατικό με κάποια ιδεολογία (εννοιολογική οπτική γωνία).
• Ο αφηγητής ξέρει όλες τις λεπτομέρειες της ιστορίας που περιγράφει, αλλά δεν τις παρουσιάζει με την προοπτική του μέλλοντος, γιατί θα αφαιρούσε όλη την αγωνία της επιλογής που καταλήγει στην υποκατάστασή του και στην ωριμότητα. Αφού ξέρουμε το αποτέλεσμα, η αφήγηση κατοχυρώνει τις συνθήκες. Το Εγώ-αφηγητής χρησιμοποιεί κάποιο δομικό ή υφολογικό σχήμα, για να επενδύσει διαφορετική προοπτική στην περιγραφή του αιτίου της ευτυχίας και του αιτίου της μεταστροφής.
• Είναι ο εξομολογούμενος αφηγητής που αποφασίζει να καταγράψει το μετασχηματισμό του «βοσκού εις τα όρη» σε δικηγόρο με δίπλωμα «προλύτου». Αυτό αντιστοιχεί με το πέρασμα από το βουνό στην Αθήνα, από την εφηβεία στην ωριμότητα, από την παραδεισιακή ελευθερία στην όλο μέριμνες δουλεία αυτού του κόσμου.
• Υιοθετείται η φωνή του Εγώ- ήρωα που διαφοροποιείται από τη φωνή      του Εγώ –αφηγητή και διευρύνεται από αυτήν. Ο αφηγητής είναι και ο ώριμος δικηγόρος και ο ήρωας, αλλά ο ένας διαφοροποιείται από τον άλλο.

Αφού ο αφηγητής ξέρει τις λεπτομέρειες, πώς διατηρείται η ένταση;

1. Υπάρχουν δύο εναλλαγές της εστίασης μέσω του αφηγητή:

Α. Η περιγραφή της Μοσχούλας γίνεται με άμεση παράθεση του αποσπάσματος από το Άσμα Ασμάτων (ερωτικό και ποιμενικό ποίημα που παραπέμπει σε ένα στερεότυπο ομορφιάς, υπονοείται, δηλαδή, η περιγραφή της Μοσχούλας από ένα άλλο κείμενο). Αυτή η περιγραφή γίνεται από την προοπτική του Εγώ-αφηγητή (παράληψη).

Β. Ο «αφελής» αφηγητής αφήνει να του ξεφύγουν  πληροφορίες ή ως πληροφοριοδότης παρουσιάζει συγκαλυμμένα αυτά που ξέρει, αφήνοντας τον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του. Η αφήγηση κατοχυρώνει την αθωότητα που θα δοκιμαστεί από την αντιμετώπιση των διλημμάτων. Αυτό κατορθώνεται με τον ευκαιριακό περιορισμό στα όρια του ήρωα και συνιστά παράλειψη (πχ. στο περιστατικό που δεν ξέρει τι εντύπωση έκανε στη Μοσχούλα με το σουραύλι του).

2. Η άλλη τεχνική είναι η μετάδοση όλων των συλλογισμών του Εγώ-ήρωα από όπου προέρχονται οι αντιφάσεις:

·         Απόφαση βοσκού να μείνει κρυμμένος vs διδαχή μοναχού για αποφυγή του γυναικείου πειρασμού

·         Αθωότητα συνείδησης vs περιέργεια

·         Ονειρώδες σώμα Μοσχούλας (που περιγράφεται με στερεότυπα) vs ένταση της όρασης

·         Μεταρσίωση από τα επίγεια, λόγω του κοριτσίστικου σώματος και πονηροί λογισμοί

·         Αναγωγή κοριτσιού σε ίνδαλμα και αποφυγή πειρασμού

Στοιχεία που κυριαρχούν στην αφήγηση της ευτυχισμένης ζωής της παιδικής και εφηβικής ηλικίας (και  δηλώνουν σχέση με τη φύση και την αιτία της ευτυχίας του βοσκού). Τα στοιχεία αυτά μαρτυρούν και τη σχέση του πρωτόγονου ανθρώπου με τη φύση και διευρύνονται από τη συνειδητοποίηση του Εγώ-αφηγητή που συνέβη στο μεταξύ.

v  Χρήση θαμιστικής αφήγησης (συνόψιση επαναλαμβανόμενων καταστάσεων σε ένα συγκεκριμένο τόπο και χρόνο)

v  Παρομοιώσεις που δηλώνουν τη σχέση του ανθρώπου με τα φυσικά φαινόμενα

v  Επίμονη χρήση της κτητικής αντωνυμίας, για να περιγράψει τη σχέση του ήρωα με τα πράγματα του κόσμου (συνάφεια και ενότητα του ανθρώπου με τον κόσμο, μέσω του συναισθήματος και όχι μέσω των νομικών διαδικασιών).

Και στα τρία στοιχεία  κυριαρχεί η εστίαση του ήρωα. Έτσι αντιλαμβάνεται τον τόπο, το χρόνο και τον εαυτό του.

Σημειώσεις από το βιβλίο «Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη» της Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη