τα είδη των πολιτευμάτων στα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Ενότητα 17^η

Τα ορθά πολιτεύματα και οι παρεκκλίσεις από αυτά

 Η φύση του πολιτεύματος καθορίζεται από τον φορέα της πολιτικής εξουσίας. Στην πρώτη διάκριση των πολιτευμάτων με κριτήριο τον αριθμό αυτών που ασκούν την εξουσία ο Αριστοτέλης ακολουθεί την παράδοση (Σόλων, Ηρόδοτος) και το δάσκαλό του Πλάτωνα (Πολιτικός), αλλά το σημαντικό είναι ότι θεμελιώνει τη διάκριση λογικά, παράγοντάς την συλλογιστικά από τον ορισμό της πολιτείας που έδωσε σε προηγούμενο χωρίο (ἔστι δὲ ἡ πολιτεία πόλεως τάξις τῶν τε ἄλλων ἀρχῶν καὶ μάλιστα τῆς κυρίας πάντων, κύριον μὲν γὰρ παντααχοῦ τὸ πολίτευμα)  και από τον ορισμό που περιέχεται στην ενότητα («Επειδή όταν λέμε «πολίτευμα» εννοούμε «αρχή» (…) και η κυβέρνηση είναι η ύψιστη αρχή στις πόλεις, αναγκαστικά η ύψιστη αρχή θα είναι ή μόνο ένα άτομο ή λίγα άτομα ή το σύνολο των πολιτών).

Η δεύτερη διάκριση (ποιοτική), σε «ορθά» πολιτεύματα και «παρεκκλίσεις»(παρεκβάσεις στο πρωτότυπο), που αποτελεί συμβολή του Αριστοτέλη, προκύπτει από τις βασικές αρχές της πολιτικής του φιλοσοφίας και ιδίως από την τελεολογία της πολιτικής κοινωνίας (βλ. ενότητα 12 «υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή) και από το ιδιαίτερο είδος εξουσίας που αντιστοιχεί σ΄ αυτήν. Τα πολιτεύματα είναι «ορθά», όταν η εξουσία ασκείται για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος (ύψιστος σκοπός της πολιτείας, κατά τον Αριστοτέλη, είναι το ευ ζην, η ευτυχία όλων των μελών της πολιτικής κοινότητας) και «παρεκβάσεις», όταν η εξουσία ασκείται για την εξυπηρέτηση του δικού  «της» συμφέροντος. Το θέμα που απασχολεί το φιλόσοφο εδώ δεν είναι πόσοι κυβερνούν, αλλά για το συμφέρον ποιας κοινωνικής ομάδας κυβερνούν. Πρέπει, λοιπόν, να πρυτανεύει το συμφέρον των πολιτών κατά τους σχεδιασμούς των αρχόντων, γιατί η έννοια του πολίτη συνδέεται με καθήκοντα και δικαιώματα. Επομένως, αφού συμμετέχει ο πολίτης στις λειτουργίες του κράτους (και ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις του), είναι λογικό να συμμετέχει και στα αγαθά που προκύπτουν, ώστε να εξασφαλίζει το ευ ζην.

Σημ.  Επειδή η δημοκρατία είναι εξελισσόμενη πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές μορφές δημοκρατίας και ο Αριστοτέλης την κατατάσσει στα «ημαρτημένα»πολιτεύματα, γιατί τείνει να εξυπηρετεί το συμφέρον των απόρων. Πραγματοποιεί, λοιπόν, τον σκοπό της και  μπορεί να εξηγηθεί τελεολογικά, όταν τείνει προς τη λεγόμενη πολιτεία, όπου την εξουσία την ασκεί το πλήθος αλλά προς το κοινό συμφέρον, όπου επικρατούν οι γνώμες των φρόνιμων που αποφεύγουν την υπερβολή.

Το ιδιαίτερο γνώρισμα του δημοκρατικού πολιτεύματος ή όπως λέει ο Αριστοτέλης ο «όρος» ή το κριτήριό του είναι η ελευθερία και η ισότητα, ενώ για το ολιγαρχικό είναι ο πλούτος, για το αριστοκρατικό η ευγένεια, η παιδεία και η αρετή.  Ως ελευθερία ορίζεται το να πράττει κανείς σύμφωνα με τις αποφάσεις που εκφράζουν τη βούλησή του ως πολίτη. Όλοι οι ελεύθεροι πολίτες συμμετέχουν στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας εξίσου, και σ΄ αυτό το πλαίσιο είναι δίκαιος ο «οστρακισμός»  του ηγέτη με την υπερβολική π.χ. δύναμη.  Δημοκρατική είναι η πολιτεία στην οποία το «κύριον της πόλεως» δηλαδή «ο δήμος» ταυτίζεται με το σύνολο των ελεύθερων πολιτών και  όλοι συμμετέχουν εξίσου στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

Η δημοκρατία αποδίδεται από πολλούς ερμηνευτές με τον όρο «οχλοκρατία». Πρόκειται για μια ιδιοτελή μορφή κυριαρχίας της πλειοψηφίας την οποία αποτελούν οι φτωχοί. Αλλού ο Αριστοτέλης τονίζει ότι οι άρχοντες του ολιγαρχικού πολιτεύματος διακρίνονται για την ταπεινή τους καταγωγή, τη φτώχεια και τις κατώτερες ενασχολήσεις τους.

Η μη ορθή δημοκρατία είναι , από τις παρεκβατικές πολιτείες, η πλησιέστερη στις ορθές. Από τις παρεκκλίσεις των πολιτευμάτων η χειρότερη είναι η τυραννία. Είναι η ανεύθυνη εξουσία του μονάρχη, που δεν αποβλέπει στην προστασία των συμφερόντων των υπηκόων του και γεννιέται πάντα σε αντίθεση προς τη θέλησή τους.  Κανένας από τους ελεύθερους πολίτες δε δέχεται να υπακούσει με τη θέλησή του σε μια τέτοια εξουσία. Ο τύραννος προσπαθεί να καλλιεργήσει τη μικροψυχία στους υπηκόους του, να εμπνεύσει την αμοιβαία δυσπιστία ανάμεσά τους και να τους στερήσει την πολιτική ενεργητικότητα.

Πάντως το κριτήριο του αριθμού επανέρχεται στη 18^η ενότητα.

Τέλος, για την έννοια του «πολίτη» αξίζει να επισημανθεί η θέση του Αριστοτέλη ότι δεν πρέπει να ονομάζεται κάποιος πολίτης μόνο επειδή έχει δικαίωμα να μετέχει στην εξουσία, αλλά εάν η πολιτική του δραστηριότητα αποβλέπει στο συμφέρον του.

Ο άριστος εξακολουθεί να είναι ζητούμενο και στη σύγχρονη κοινωνία, η οποία θα πρέπει να δημιουργήσει άριστους πολίτες και να τους αξιοποιήσει για την προστασία της.

Είδος πολιτεύματος			Κυβερνούν	Σκοπός
α	Ορθό	Βασιλεία (μοναρχία)	ένας	Το κοινό συμφέρον
	Παρέκκλιση	τυραννίδα	ένας	Το προσωπικό συμφέρον
β	Ορθό	αριστοκρατία	λίγοι	Το κοινό συμφέρον
	Παρέκκλιση	ολιγαρχία	λίγοι	Το συμφέρον των λίγων
γ	Ορθό	πολιτεία	Ο λαός	Το κοινό συμφέρον
	Παρέκκλιση	δημοκρατία	Ο λαός	Το συμφέρον των απόρων

                                                     Ερωτήσεις

1. Να επισημάνετε στις ενότητες που διδαχτήκατε τα σημεία εκείνα με τα οποία συνδέεται ιδιαίτερα το θέμα αυτής της ενότητας.

Το θέμα μας παραπέμπει εν μέρει στην ενότητα 15 που αρχίζει η συζήτηση περί πολιτείας. Μια πιο προσεκτική ανάγνωση μας συνδέει με την έννοια της πόλης, δηλαδή με τα βασικά σημεία όλων των προηγούμενων ενοτήτων και με την έννοια του πολίτη στις ενότητες 15 και 16.

2. Πόσα και ποια είναι τα πολιτεύματα της αρχαιότητας κατά τον Αριστοτέλη;

3.Ποια κριτήρια υιοθετεί ο Αριστοτέλης στη διάκριση των πολιτευμάτων;

Το πρώτο είναι ένα κριτήριο μορφής και επομένως, δεν είναι το σημαντικότερο. Πρόκειται για τον αριθμό αυτών που ασκούν της εξουσία που μπορεί να είναι  ένας, λίγοι ή το πλήθος ολόκληρο.

Το δεύτερο και ποιο σημαντικό είναι ο σκοπός για τον οποίο ασκούν την εξουσία οι φορείς της. Ορθά είναι τα πολιτεύματα στα οποία η εξουσία ασκείται από τους φορείς της με στόχο την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Αντίθετα, στις παρεκκλίσεις και  διαστρεβλώσεις των ορθών πολιτευμάτων σκοπός των φορέων της εξουσίας  είναι το ιδιαίτερο συμφέρον είτε του ενός είτε των λίγων είτε του πλήθους. Έτσι, ο τύραννος αποβλέπει στο δικό του συμφέρον, ενώ η ολιγαρχία στο συμφέρον των πλουσίων και η «δημοκρατία» στο συμφέρον των απόρων.

Όπως γίνεται φανερό,  ο λόγος δε διαμορφώνεται στο σχήμα «ένας- λίγοι- πολλοί» αλλά «ένας (μονάρχης)- πλούσιοι- φτωχοί». Δηλαδή, στη θέση του κριτηρίου του αριθμού  διακρίνουμε το κριτήριο της «κοινωνικής τάξης». Βέβαια, μπορεί να πει κάποιος ότι πλούσιοι είναι λίγοι και οι άποροι είναι πολλοί.

4. Ποιο κριτήριο χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος για τη διάκριση των πολιτευμάτων σε «ορθά» και «παρεκκλίσεις» (παρεκβάσεις) και ποια σχέση έχει με το σκοπό της πόλης και την έννοια του πολίτη; (βλ.  προηγούμενη απάντηση και ενότητες 11,12 και 16)

5. Να γράψετε τα είδη των «ορθών» πολιτευμάτων και των «παρεκβάσεων» που διακρίνει ο Αριστοτέλης και τα κριτήρια που χρησιμοποιεί στην κατάταξή τους.

6. Να εξηγήσετε τη διαφορά μεταξύ «δημοκρατίας» και «ολιγαρχίας» μελετώντας προσεκτικά τη θέση του Αριστοτέλη: «η ολιγαρχία υπηρετεί το συμφέρον των πλουσίων και η δημοκρατία το συμφέρον των απόρων».

7. Να εξηγήσετε το νόημα που δίνει ο Αριστοτέλης στον όρο πολιτεία και στον όρο δημοκρατία.

Η πολιτεία, δηλαδή η ορθή δημοκρατία, είναι ένα μίγμα δημοκρατικών και ολιγαρχικών στοιχείων. Η μόνη διαφορά είναι ότι σε αυτήν πλεονάζουν τα στοιχεία , που δίνουν την εξουσία στους απόρους πους είναι κατά κανόνα οι περισσότεροι. Δεν είναι, λοιπόν, το πολίτευμα των ευγενών ούτε των ευπόρων, αλλά της μέσης τάξης. Αν η μεσότητα είναι αρετή για τα άτομα, πρέπει να είναι και για το πολίτευμα. Υγιής δημοκρατία υπάρχει εκεί που οι μέσοι υπερέχουν, γιατί αντιστέκονται και στου πλήθος των απόρων και στων δυνατών ευπόρων τα ιδιαίτερα συμφέροντα και δημιουργούν μια ισορροπία μέσα στο κοινωνικό σύνολο.  Η «πολιτεία», όπως την ορίζει ο Αριστοτέλης, είναι μια πολιτεία πραγματοποιήσιμη, διάφορη προς την ιδεατή πολιτεία, αλλά και πολύ κοντά σε αυτήν, που όμως πολύ σπάνια, σχεδόν ποτέ δεν πραγματοποιείται.