Η ποιήτρια Κική Δημουλά

Ανήκει στη δεύτερη μεταπολεμική ποιητική γενιά. Η αποξένωση της Κικής Δημουλά από το κυρίαρχο κλίμα οφείλεται στο είδος της ποίησης που διακονεί η ποιήτρια, που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «ποίηση της σκέψης». Είναι μια ποιήτρια υπαρξιακή.

Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της ποίησής της:

• Τα ποιήματα δομούνται  με γλώσσα κατά βάση αντιλυρική, η οποία, όμως, αποκτά μια ξέχωρη γοητεία στους τρόπους που μετέρχεται στη σύναψη και σήμανση των λέξεων.
• Η πρόταξη της προσδιοριστικής γενικής είναι ένας από τους τρόπους αυτούς, τρόπος που ανάγεται στην έμμετρη ποίηση, που χρειαζόταν τη συντακτική αυτή ανατροπή για τις ανάγκες του ρυθμού της.

«ενθουσιώδους παρακμής χειροκροτήματα» ( Γας Ομφαλός)

§  Η γενική προσδιοριστική παρεμβάλλεται ανάμεσα στην πρόθεση και το ουσιαστικό που η πρόθεση αναφέρεται, συνιστώντας μια μορφή υπερβατού. Μπορεί να προτάσσεται και ένα επίθετο που να προσδιορίζει το ουσιαστικό.

§  Η ουσιαστικοποίηση  του ουδέτερου των επιθέτων (ιδίως όταν το επίθετο βρίσκεται στη γενική, λόγω της έλλειψης του ουσιαστικού.

§  Ουσιαστικοποιείται ένας τύπος ρήματος ή φράση ολόκληρη: «Ακουστό ανά τον κόσμο το Επτοήθη» (Γας Ομφαλός)

§  Η ανάδειξη του επιρρήματος σε θέση περιωπής, ουσιαστικού ή και προσώπου: «Χαίρε ποτέ», «Φρουρά της ροής σωματοφύλακες εκατέρωθεν»

§  Τη σοβαρότητα των καταστάσεων ανακουφίζει το παιχνίδι του λόγου με την αξιοποίηση των τόνων, των παρηχήσεων και των ομόηχων λέξεων: «στέψη σκέψης», «άκλητη- άκλιτη»

§  Η απρόσμενη αντικατάσταση κάποιας λέξης με μια άλλη σε μια τυποποιημένη έκφραση ως άλλος τρόπος ανοικείωσης που ανατρέπει ευχάριστα τις αναγνωστικές προσδοκίες: «γένους ανυπεράσπιστου» (Πληθυντικός αριθμός), «Αναστηλώνεται Νοέμβρης των Δελφών» (Γας Ομφαλός)

§  Εύστοχοι νεολογισμοί, χωρίς να καταστρατηγούνται οι κανόνες σύνθεσης των λέξεων.

§  Η έκφραση συχνά, μέσα στην επιγραμματικότητά της, είναι τόσο καίρια, ώστε αν γίνεται γνωμική, κατά τον τρόπο του Καβάφη, που είναι, άλλωστε, ο πρώτος δάσκαλός της: «Αλλά η ζωή τον αποφεύγει τον χρησμό της»

§  Μια άλλη καβαφική παρακαταθήκη είναι ο τρόπος της ειρωνείας που παίρνει το σχήμα του σαρκασμού και του αυτοσαρκασμού: «- τώρα πώς θα καλλωπίζεται η υποδούλωση»

§  Η απόδοση σε άψυχα ουσιαστικά επιθέτων που αρμόζουν σε έμψυχα: «θεατρόφιλοι βράχοι»

§  Τα επίθετα αυτά μπορεί να αντικαθίστανται από ουσιαστικά που φανερώνουν τα πρόσωπα: «ταξιθέτριες πέτρες»

§  Η αφηρημένη έννοια αντιμετωπίζεται ως έμβιο ον, πράγμα που σημαίνει πωςο κόσμος στο σύνολό του προσλαμβάνεται ως έμψυχος: «Πομπή σκαλοπατιών», «αιώρησης κάνιστρα\ με φρεσκοκομμένες πεταλούδες\ ραίνουν την πρωταγωνίστρια ερμηνεία μας»

§  Το αφηρημένο με μια πρόσδεση στο συγκεκριμένο καθίσταται απτή πραγματικότητα: «αρχηγοί πολέμων με δώρα που στέλνει η φιλοδοξία στους μάντεις της».

Η θεματολογία της Κικής Δημουλά

Χαρακτηριστικά είναι δύο μοτίβα: τα αγάλματα και οι φωτογραφίες. Το πρώτο συνείρεται κυρίως με το χώρο του άστεως, ενώ το δεύτερο με το χώρο του δωματίου.

Η προτίμηση στα αγάλματα οφείλεται στο γεγονός ότι τα αγάλματα συνιστούν έκφραση της τέχνης, γνώση της μυθολογίας και εξωραϊσμό του τοπίου. Ωστόσο, αν και μακρινά, τα αγάλματα αντιμετωπίζονται κατά βάση ως κοινοί άνθρωποι και όχι ως ιστορικά σύμβολα.

Η Δημουλά απομυθοποιεί τα αγάλματα και τα φέρνει στα μέτρα της καθημερινότητας. Τα περιγράφει με τρόπο ανατρεπτικό της φωτογραφικής τους στατικότητας, τους αποδίδει κατόπιν αισθήματα και διαθέσεις, συσχετίζει , τέλος, τη δική της κατάσταση με τη δική τους.

Για μια ποίηση του κλειστού χώρου οι φωτογραφίες πυροδοτούν τη μνήμη και καλύπτουν έτσι το κενό μιας απουσίας, η οποία δεν είναι απαραίτητο να αναφέρεται στο θάνατο, όπως συμβαίνει στη, μετά την αποδημία του Άθω Δημουλά, συλλογή του 1988 Χαίρε ποτέ, μια και πρόκειται για μοτίβο που ακολουθεί την ποιήτρια και στην προηγούμενη πορεία της.

Εκτός από τα αγάλματα και τις φωτογραφίες, βασική πηγή έμπνευσης συνιστά η αλλοτριωτική καθημερινότητα. Η Κική Δημουλά διαθέτει την ικανότητα να αξιοποιεί τα ευτελέστερα αντικείμενα ή τις πιο κοινότοπες συμπεριφορές και να παράγει αισθητική συγκίνηση από αυτό που ως χθες θεωρούνταν πεζό και αντιποιητικό. Εξάλλου, η σχέση της Δημουλά με τα πράγματα που την περιβάλλουν είναι τόσο ζωντανή.

Η σύνολη διάθεσή της είναι μελαγχολική, ενώ αγαπημένη της εποχή είναι το φθινόπωρο. Η θλίψη της πηγάζει αφενός από το αρνητικό παρόν και αφετέρου από την ώσμωσή της με το θάνατο.  Ο θάνατος του αγαπημένου προσώπου, η απουσία εν γένει αυτού που υπήρξε, αλλά και οι ανάγκες της επιβίωσης, οι προβληματικές ανθρώπινες σχέσεις και η κοινωνική απαξίωση της γυναίκας συγκροτούν μια τάξη πραγμάτων ιδιαίτερα απωθητική. Η καθημερινή τριβή και φθορά σκοτώνουν την ομορφιά ο χρόνος και ο έρωτας ζουν μονάχα ως ανάμνηση.

Φωνή χαμηλών τόνων η Δημουλά αποζητά το μικρό ποίημα, αλλά, καθώς η κουβέντα με τα πράγματα την κάνει να ξεχνιέται, καταλήγει στο μακροσκελές, συχνά χαλαρό στη δόμηση, διανθισμένο, όμως, με υπέροχες ζώνες φωτός.

Ο Πληθυντικός Αριθμός

Η μικρή ιστορία που εμμέσως καταγράφει το ποίημα

Η Κική Δημουλά, το πρόσωπο υποκείμενο πίσω από το κείμενο αυτό, θέλησε να κάνει τον απολογισμό της «γραμματικής ζωής» της, «κλίνοντας» τα τέσσερα βασικά στοιχεία- ουσιαστικά στη ζωή της- στον «πληθυντικό αριθμό»: ο Έρωτας που στα δίχτυα του πιάνονται ανυπεράσπιστα τα θύματά του, ο φόβος που ήρθε να καταλάβει το υπαρξιακό κενό από την απουσία του έρωτα και ο οποίος δρα πολλαπλασιαστικά, η μνήμη που με το πέρασμα των χρόνων μέσα σε ανυπεράσπιστους έρωτες και φόβους, είναι αυτή που απόμεινε ως ψυχικός πόνος που δεν αφήνει να επουλωθούν οι πληγές του χρόνου (είναι προσωπική, γι΄ αυτό ενικού αριθμού), ώσπου η νύχτα, η απώλεια του χρόνου και η φθορά λόγω αυτής, κάνει το «από εδώ και πέρα» σκοτεινό.

Λέξεις με διττή σημασία

Έρωτας, φόβος, μνήμη, νύχτα: εκτός από  απλά και καθημερινά συμβαίνοντα, και απερχόμενα και σ΄ όλους και συχνά, αποκτούν γενικεύσεις σε διαγράμματα και ουσία ζωής, σε καταθλιπτικές παραμέτρους της ζωής.

Απουσία των ρηματικών τύπων

Οι ρηματικοί τύποι ανακαλούν από τη φύση τους κίνηση και δράση. Η ποιήτρια , μέσω των ουσιαστικών κυρίως και μερικών επιθέτων (και επιρρημάτων) θέλει να δώσει στον αναγνώστη την αίσθηση πως «περπατάει τον δρόμο της προορισμένης αιωνιότητας» και την αίσθηση της κίνησης που δημιουργεί το υπαρξιακό- μεταφυσικό στοιχείο στην ποίησή της. Πλάι στο ουσιαστικό, που γίνεται φορέας συγκεκριμένων μορφών, έρχεται ο υποβλητικός ρόλος του επιθέτου ως προβολή συνθετικών καταστάσεων, χρωμάτων , φωτός (και όχι σημαντικό «ιδιοτήτων») και αισθητοποίηση του  βαθύτερου περιεχομένου του ουσιαστικού.

Μιλάμε για προσωπικό τρόπο απόδοσης ψυχικών καταστάσεων που ξεπερνά τους φραγμούς της συμβατικής γλώσσας και γίνεται λογοτεχνία. Οι λέξεις μεταμορφώνονται, τοποθετημένες μέσα στους συνδυασμούς ενός ποιητικού συνόλου και αποκτούν ένα νέο συγκινησιακό περίβλημα. Επομένως, το αντίκρυσμα των τεσσάρων πραγμάτων από την ποιήτρια, όσο «ασήμαντων» και αν είναι εν όψει μιας συνθετικής ευρύτερης εποπτείας και η κατά κάποιο τρόπο αποκατάστασή τους σε μια ευρύτερη κοσμική ενότητα, τα αποκαθαίρει από την ασημαντότητα και τη σκιερή πλευρά της καθημερινότητας και τα κάνει να ηχούν σαν μουσική σύνθεση.

Άκλητη- άκλιτη

Άκλιτη, γιατί κλίνεται μόνο στον ενικό στο ποίημα και άκλητη, απρόσκλητη, αφού εμφανίζεται στο συνειδητό μέρος του εαυτού μας μετά από κάποιο ερέθισμα.

Γας Ομφαλός

Συναισθηματική κατάσταση του προσώπου που αφηγείται: 

Υπαρξιακή αγωνία για την απώλεια του χρόνου και τη φθορά, το θάνατο, το αίσθημα της στέρησης και της απώλειας του αγαπημένου προσώπου (που αναπληρώνεται στο ποίημα με την επικοινωνία με ένα εσύ) και το αίσθημα του φόβου που προκαλεί η επαφή της μοναχικής ποιήτριας με τις ορατές συνέπειες του χρόνου πάνω στα πράγματα.

Σημεῖο Ἀναγνωρίσεως

                    ἄγαλμα γυναίκας μέ δεμένα χέρια

Η προμετωπίδα μετά τον τίτλο σε πλάγια γραφή (ἄγαλμα γυναίκας μέ δεμένα χέρια) , που αποτελεί και παρακειμενικό στοιχείο, επισημαίνει το σκηνικό.

Στίχοι 1-2: Λειτουργεί αυτή η δίστιχη στροφή  ως εισαγωγή για την ανάπτυξη του ποιήματος και συνδέεται με το σχήμα του κύκλου με την τελευταία.

Οι λέξεις άγαλμα και γυναίκα γίνονται ποιητικές. Διαχωρίζονται το εγώ από το όλοι, με τη λέξη «κατευθείαν».

Το ποίημα ασχολείται με το κοινωνικό πρόσωπο της γυναίκας.

Η προμετωπίδα και η λέξη άγαλμα γίνονται αφορμή για την ανάπτυξη του ποιήματος και την προέκταση του νοήματος (από το άγαλμα στη θέση της γυναίκας).

Το εσύ (απευθύνεται στο άγαλμα) διαπλέκεται με το κανείς (στ. 5) και δημιουργείται μια ποιητική αφήγηση  και ένα σχόλιο από την ποιήτρια για το ρόλο του αγάλματος και την εντύπωση που δίνει από τη στάση του, που το άψυχο περιγράφεται με ρήματα που συνάπτονται κανονικά με έμψυχα (να θυμηθείς, να ζήσεις, να ξεφύγεις…).

Το ποίημα στηρίζεται σε φράσεις και λέξεις κλειδιά, όπως «όνειρο, πισθάγκωνα χέρια, αγωνία αιχμαλώτου, αιχμάλωτη, χέρι σου, δεμένα χέρια σου, δούλοι, αιχμάλωτη, γυναίκα» (για τη θέση της γυναίκας, επιθυμία απελευθέρωσης, αδυναμία να γευτεί χαρές…) και επαναλήψεις «Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,\εγώ σε προσφωνώ γυναίκα κατευθείαν» (αλλαγή της θέσης του «κατευθείαν») και «Όλοι σε λένε κατευθείαν άγαλμα,\εγώ σε λέω γυναίκα αμέσως» (αλλαγή της λέξης κατευθείαν με το αμέσως, σχέση συνωνυμίας), «Σε λέω γυναίκα», «Σε λέω γυναίκα\γιατί είσαι αιχμάλωτη», είναι σημεία που αποκαλύπτουν το σημαινόμενο, το κοινωνικό νόημα του ποιήματος.

Η ποιήτρια χειρίζεται αριστοτεχνικά την ανασήμανση των λέξεων που, αν και επαναλαμβάνονται, δεν κουράζουν, αλλά αντίθετα εντείνουν την προσοχή μας για να παρακολουθήσουμε τη συλλογιστική διαδικασία και τη συνειρμική λειτουργία του ποιήματος.

Το ποίημα αναπτύσσεται με αλλεπάλληλες εικόνες, πολλαπλασιαστικές όχι ως εικόνες, αλλά ως φορείς νοημάτων που διατρέχουν το χρόνο χωρίς όρια. Το χτες και το σήμερα, οι αγώνες για ισότητα και η αποτυχία τους δίνονται σε μια στροφή(«Και δεν είναι…»)που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο άλλες. Αυτές αναφέρονται στο γλύπτη και στο γλυπτό του («΄Ετσι σε παραγγείλανε…»και «σε παρέδωσε στο μάρμαρο ο γλύπτης»), ένα γλυπτό πολλά υποσχόμενο «ευγονία αγαλμάτων».

Η ποιήτρια εμμένει στα δεμένα χέρια του αγάλματος και από το αντικείμενο\άγαλμα πάει στα σημαινόμενά του. Το διακειμενικό στοιχείο με τον Άργο (στ. 20)  μας προκαταλαμβάνει για την αιώνια αιχμαλωσία της γυναίκας που είναι το κυρίαρχο θέμα.

Η τελευταία στροφή είναι επίσης δίστιχη και εκφράζει ποιητικά τη θέση της ποιήτριας  για τη γυναίκα. Σε αυτό καταλήγει μέσα από συνωνυμικές διεργασίες ( δεμένα, αγωνία του αιχμαλώτου, αιχμάλωτη,  ελευθερίες και, ακινησίας, κατευθείαν, αμέσως…), αναδιατάσσοντας νοήματα και συντάξεις (βλ. σχόλιο του βιβλίου για την πρόσληψη του έργου Τέχνης), και συμμετέχοντας ως  πρώτο πρόσωπο δραστικά στο ποίημα (σε λέω…), καθώς το νόημα του στίχου «Σε λέω γυναίκα\γιατί είσαι αιχμάλωτη» διατρέχει όλο το ποίημα.

Στοιχεία της ποιητικής και του ύφους της Δημουλά:

• Η ανισόρροπη δόμηση του ποιήματος (άνισος αριθμός στίχων στις στροφές), που θυμίζει υπερρεαλιστική πρακτική
• Οι επαναλήψεις ως πατήματα λεκτικά και σημασιολογικά
• Η εμφατική χρήση της προσωπικής αντωνυμίας εγώ
• Η προβολή κάποιων λέξεων ως στίχων (αιχμάλωτοι, οι νεκροί)
• Η αναδίπλωση του στίχου «Σε λέω γυναίκα»

Το ήθος της Δημουλά (όπως και το ύφος) βγαίνουν μέσα από τη φωνή της ψυχής, από την αγωνία του ανθρώπου για τον άνθρωπο ως ύπαρξη και –στο συγκεκριμένο ποίημα-ως κοινωνικό υποκείμενο.

       Το λεκτικό της είναι ανάμεικτο, προέχει το συμβολίζον, όχι το συμβολιζόμενο, το ποίημα φορτίζεται από την θέση-άρση ή την προβολή της ρητής θέσης του εγώ σε αντίστιξη με τους άλλους\όλους.