Ιστορία
της νεοελληνικής λογοτεχνίας (περίληψη)
Α.
Πρώτη περίοδος: περίοδος πριν από την άλωση (10ος αιώνας-1453)
·
Πρώτη
φάση (10οςαι-1204: κατάληψη Κωνσταντινούπολης από Φράγκους
Δημοτικό τραγούδι: α.
έχει σχέση με την κοινωνική ζωή β. έχει ιστορική προέλευση (ακριτικά, ιστορικά,
κλέφτικα)
Χαρακτηριστικά
δημοτικών τραγουδιών:
1.
Ο λιτός και πυκνός λόγος
2.
Η αρχή της ισομετρίας (κάθε μετρική ενότητα
έχει ολοκληρωμένο νόημα)
3.
Η επανάληψη ή η ολοκλήρωση του πρώτου
ημιστιχίου από το δεύτερο.
4.
Το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων
5.
Το θέμα του αδύνατου
6.
Οι προσωποποιήσεις
Παραλλαγές:
διαφορετικές μορφές του ίδιου τραγουδιού, καθώς μεταδίδονται προφορικά από τόπο
σε τόπο και γενιά σε γενιά.
Τα
δημοτικά τραγούδια είναι συνδεδεμένα με τη μουσική και διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις.
Διαίρεση
δημοτικών τραγουδιών ως προς το περιεχόμενο:
1. Παραλογές: πολύστιχα
αφηγηματικά τραγούδια που εξιστορούν δραματικές κυρίως περιπέτειες της ζωής,
πραγματικές ή φανταστικές (κάποιο περιστατικό, μια παράδοση, ένα μύθο). Τις
διηγήσεις αυτές τις χαρακτηρίζει το παραμυθικό στοιχείο και γι΄αυτό τα ονόμασαν
«πλαστά».
2.
Ακριτικά
τραγούδια: Είχαν υμνητικό χαρακτήρα και μορφή επική.
Υμνούσαν τα κατορθώματα των ακριτών. Η αρχή τους μας οδηγεί στο Βυζάντιο.
Δημιουργήθηκαν στις ιδιαίτερες συνθήκες
που επικρατούσαν στα ανατολικά σύνορα του κράτους από τον 8ο
αι. και κυρίως τον 9ο ως τον 11ο, εξαιτίας των σκληρών
αγώνων των βυζαντινών εναντίων των Αράβων (Σαρακηνών) στην περιοχή αυτή. Οι
ακρίτες αποτελούσαν μια ισχυρή τοπική φεουδαρχία. Είναι υποχρεωμένοι από τη ζωή
που ζουν να βρίσκονται σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα.
3. Του
χάροντα – του κάτω κόσμου: συνδέονται με τα μοιρολόγια. Από τα τραγούδια
αυτά αναδύεται η βαθύτατη αγάπη για ζωή.
4. Ιστορικά τραγούδια: έχουν
ως θέμα ένα συγκεκριμένο γεγονός, εθνικό ή κοινωνικό, συνήθως επικαιρικό και
θλιβερό. Σπάνια μιλούν για ευχάριστα περιστατικά και άλλα κάνουν πολιτική σάτιρα. Έχουν πληροφοριακό
χαρακτήρα και τα πιο πολλά δεν καταξιώνονται αισθητικά.
5. Κλέφτικα τραγούδια:
Αποτελούν τη πιο πλούσια κατηγορία δημοτικών τραγουδιών. Είναι γέννημα της ζωής
των κλεφτών και των αρματολών την εποχή της Τουρκοκρατίας. Δεν είναι
αφηγηματικά, αλλά «κυρίως άσματα». Από το γεγονός που έχουν ως υπόθεση,
παίρνουν μόνο τον πυρήνα. Η έκφρασή τους είναι λιτή, αλλά με πάθος, τόλμη και
δραματικότητα. Συχνή είναι η χρήση διαλόγου. Ήταν
τραγούδια καθιστά με πλούσια μελωδία.
Λόγια παραγωγή:
1.
Έπος του Διγενή, προδρομικά
Το έπος του Διγενή
Γράφτηκε
πιθανότατα στα μέσα του 11ου αιώνα. Η σύνθεσή του προϋποθέτει την ύπαρξη των
ακριτικών δημοτικών τραγουδιών. Έχει έμμετρο χαρακτήρα και αναφέρεται στη ζωή
και στη δράση του Βασίλειου Διγενή Ακρίτα. Παίρνει τη μορφή έμμετρης βιογραφίας
ή έμμετρου μυθιστορήματος. Στο άγνωστο ποιητή του χρωστάμε το πρώτο κείμενο στη
λαϊκή (νεοελληνική γλώσσα). Είναι γραμμένο σε πολιτικούς (ιαμβικούς
δεκαπεντασύλλαβους) στίχους.
2.
Στιχουργήματα Σπανέα, Γλυκά (ομιλούμενη
γλώσσα, λαϊκός χαρακτήρας, θυμοσοφία, σατιρική διάθεση)
1.
Δεύτερη
φάση (1204-1453: κατάληψη Κωνσταντινούπολης από Τούρκους)
Ø Σε
πολλά έργα συνεχίζεται η βυζαντινή παράδοση
Ø Σε
άλλα είναι εμφανείς οι δυτικές επιδράσεις:
Α. Χρονικόν του Μορέως από εξελληνισμένο
Φράγκο
Β. Ιπποτικό μυθιστόρημα
Έμμετρα ερωτικά ιπποτικά μυθιστορήματα σε ιαμβικό
δεκαπεντασύλλαβο και γλώσσα λαϊκότερη. Υπάρχουν φράγκικες επιδράσεις, καθώς και
λόγιες, ανατολικές και λαϊκές νεοελληνικές. Αντιπροσωπεύουν τα μυθιστορήματα
αυτά μια λυρικότερη και ρομαντικότερη στροφή του νέου ελληνισμού.
Ø
Έμμετρα ηθικοδιδακτικά
Β. Δεύτερη περίοδος: Χρόνοι μετά την
άλωση: 1453-1669 (κατάληψη Κρήτης από Τούρκους)
Πολλοί
Έλληνες καταφεύγουν στη δύση. Από τις ελληνικές περιοχές άλλες υποδουλώνονται
στους Τούρκους (τουρκοκρατούμενος ελληνισμός) και άλλες στους Φράγκους, Ενετούς
(λατινοκρατούμενος Ελληνισμός). Το ανανεωτικό πνεύμα της Αναγέννησης θα
επηρεάσει τις λατινοκρατούμενες περιοχές. Αρχίζει να ριζώνει η ελπίδα για το
μέλλον του έθνους μας, που θα αποκτήσει με το σπαθί ό,τι έχασε.
Ø Λατινοκρατούμενος ελληνισμός
Α. Δωδεκάνησα (ερωτικά ποιήματα)
Β. Κύπρος
·
Βυζαντινή περίοδος: ακριτικά τραγούδια
·
Φραγκοκρατία: κυπριακή διάλεκτος, χρονικά
·
Τέλος ενετοκρατίας: λυρικά ποιήματα
Γ.
Κρήτη: βενετοκρατία ως το 1669
Πρώιμη περίοδος της κρητικής
λογοτεχνίας
Επιβιώνει
η βυζαντινή παράδοση και διεισδύει
παράλληλα το πνεύμα της Αναγέννησης.Στα έργα αυτά είναι έντονα τα σημάδια του
κρητικού ιδιώματος. Ως προς τα θέματα μπορούμε να τα κατατάξουμε στις εξής
ομάδες: α. σε όσα σατιρίζουν στα σύγχρονα ήθη β. σε όσα έχουν θέμα τον έρωτα γ.
σε όσα έχουν θέμα σχετικά με το θάνατο και την παραδικότητα της ζωής.
Περίοδος ακμής της κρητικής
λογοτεχνίας (τέλη 16ου-1669)
Αφομοιώνονται
δημιουργικά οι ξένες (κυρίως ιταλικές) επιδράσεις. Από το 15ο αιώνα υπήρξε στην
Κρήτη ανώτερη παιδεία. Την πολιτιστική αυτή ανάπτυξη ενισχύει η βενετσιάνικη
κατοχή. Μερικά βασικά χαρακτηριστικά:
1.
Το λογοτεχνικό είδος: Εκτός από τη
βοσκοπούλα και τον Ερωτόκριτο, τα
άλλα είναι έργα θεατρικά. Το θέατρο προϋποθέτει ανθρώπους που σκέφτονται
ελεύθερα και είναι απαλλαγμένοι από τη δεσποτεία του μύθου και του δόγματος.
Στην αναγέννηση δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την καλλιέργεια της
τραγωδίας και της κωμωδίας.
2.
Η γλώσσα: κρητική διάλεκτος
3.
Η δημιουργική πνοή: ο ποιητής διασκευάζει
το ξένο πρότυπο και με το δημιουργικό πνεύμα του συνήθως το ξεπερνά σε
λογοτεχνική αξία.
Λογοτεχνική παραγωγή
Βοσκοπούλα:
ποιμενική ποίηση(ανώνυμος ποιητής)
Δεσπόζουν
κυρίως οι ποιητές Γεώργιος Χορτάτσης και Βιτσέντζος Κορνάρος. Καρπός της
συγγραφικής δράσης τους και άλλων ομοτέχνων τους είναι: α. τραγωδίες β.
κωμωδίες γ. θρησκευτικό δράμα δ. ποιμενικό δράμα
Ø Ελληνισμός της διασποράς
Ø Τουρκοκρατούμενος ελληνισμός:
ρόλος εκκλησίας στην ίδρυση σχολείων (η φωτισμένη δραστηριότητα της εκκλησίας
ονομάστηκε θρησκευτικός ουμανισμός), εκκλησιαστική ρητορική σε γλώσσα δημοτική
Γ. Τρίτη περίοδος: χρόνοι αφύπνισης
του νέου ελληνισμού, 1669-1830 (η Ελλάδα γίνεται ανεξάρτητο κράτος)
·
Πρώτη φάση: 1669-1774
(θρησκευτικός ουμανισμός)
·
Δεύτερη φάση: 1774-1830 (ακμή του
νεοελληνικού διαφωτισμού)
Είναι
η εποχή των Φαναριωτών και του νεοελληνικού διαφωτισμού. Μετά το 1779
αναπτύσσεται μεσαία αστική τάξη.
Ευρωπαϊκός διαφωτισμός:
καλούμε την ιδεολογική κίνηση στην Ευρώπη, που προώθησε την πνευματική και
πολιτική απελευθέρωση του ανθρώπου. Ο διαφωτισμός είναι κίνημα αισιόδοξο, γιατί
βασίζεται στην πίστη ότι η διάνοια έχει απεριόριστη ικανότητα να εξελιχτεί, για
να πραγματοποιήσει τον ύψιστο σκοπό της ζωής, την επιτυχία του ανθρώπου.
Ο νεοελληνικός διαφωτισμός
Α
Προδρομική περίοδος (κυριαρχεί το όνομα του Βολταίρου)
Β
Περίοδος: επηρεάστηκε από τη γαλλική εγκυκλοπαίδεια. Κύριος εκπρόσωπος ήταν ο
Δημ. Καταρτζής.
Γ
Περίοδος: η Ευρώπη αποτελεί
την τον 18ο αιώνα την πηγή της σοφίας και των νέων ιδεών. Το βάρος πέφτει τώρα
στον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό. Η πνευματική κίνηση έχει κέντρο το Βουκουρέστι
και την Κωνσταντινούπολη. Μετά το 1774 (ρωσοτουρκική συνθήκη Κιουτσούκ
Καϊναρτζή που δίνει προνόμια στους υποδουλωμένους Έλληνες) συντελούνται αλλαγές
στο χώρο του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού: 1. Διαμορφώνεται μεσαία αστική τάξη,
ιδρύονται εμπορικές συντροφιές 2. Αναπτύσσεται ο νεοελληνικός διαφωτισμός 3.
Παράλληλα, διαδίδεται το πνεύμα του
νεοκλασικισμού, που εξέφραζε την τάση για τη μίμηση της κλασικής αρχαιότητας
στην τέχνη και τη λογοτεχνία (στο πλαίσιο αυτό καλλιεργείται και ο
ανακρεοντισμός και ο αρκαδισμός). Εξυμνούν τις χαρές και τα θέλγητρα του έρωτα,
των συμποσίων, της άνοιξης, της Αφροδίτης.
Κατά την περίοδο αυτή καλλιεργήθηκε: α.
η ποίηση (Χριστόπουλος, Βηλαράς:
πρόδρομοι Σολωμού. Και στους δύο θα συναντἠσουμε
τη νεοκλασική τεχνοτροπία με τα μυθολογικά της σύμβολα, τη φροντίδα για την
κομψή και χαριτωμένη στιχουργία, τη χρήση της λαϊκής γλώσσας). β. Πεζογραφία: ανάπτυξη εκκλησιαστικής
ρητορικής και πρώτα δείγματα της αφηγηματικής πεζογραφίας. γ. θέατρο
Δ. Τέταρτη περίοδος: περίοδος του νέου
ελληνικού κράτους (1830-1980)
·
Επτανησιακή
σχολή
Τα
Επτάνησα από το 1204 είχαν περιέλθει στην κυριαρχία των Ενετών. Το 1797, με τη
συνθήκη του Καμποφόρμιο, έφτασε στα Ιόνια νησιά ο γαλλικός στόλος και κατέλυσε
το φεουδαρχικό καθεστώς. Οι κάτοικοι υποδέχτηκαν
τους δημοκρατικούς Γάλλους του Ναπολέοντα σαν ελευθερωτές από τη κυριαρχία των
Ενετών και την καταπίεση και την τυραννία των Ενετών. Το 1798 τα νησιά πέρασαν
στους Ρώσους. Το 1807 επιστρέφουν οι Γάλλοι. Από το 1815 περιήλθαν στην «προστασία»
των Άγγλων. Οι ευνοϊκές συνθήκες για την καλλιέργεια των γραμμάτων και της
τέχνης, ώστε τα Επτάνησα να γίνουν αξιόλογο πνευματικό κέντρο: α. μακρόχρονη
επαφή με τη Δύση β. απουσία του τουρκικού ζυγού γ. η οικονομική ανάπτυξη των
νησιών δ. ειρηνική διαβίωση των κατοίκων.
Το τοπικό στοιχείο διασταυρώθηκε: α. με
την ιταλική και ευρωπαϊκή λογοτεχνία β. με την κρητική λογοτεχνία γ. με το
δημοτικό τραγούδι δ. το ποιητικό έργο του Βηλαρά και του Χριστόπουλου.
Κοινά χαρακτηριστικά: λατρεία
θρησκείας, πατρίδας, γυναίκας, λατρεία της φύσης, δημοτική γλώσσα
Κορυφαίες ποιητικές φυσιογνωμίες:
Σολωμός, Κάλβος, Βαλαωρίτης (μεταγενέστερος)
Με το δοκίμιο οι Επτανήσιοι ανέπτυξαν και υποστήριξαν θεωρητικά κυρίως
τις απόψεις τους, κυρίως σχετικά με την αξία της δημοτικής γλώσσας. Μερικές
φορές αυτά τα κείμενα έχουν τη μορφή διαλόγου, κατά το πρότυπο του Σολωμού. Οι
Επτανήσιοι λογοτέχνες ασχολήθηκαν συστηματικά με τη μετάφραση. Το θέατρο στα
Επτάνησα γνώρισε ξεχωριστή άνθηση. Το αξιόλογο αυτοβιογραφικό αφήγημα της Ελισάβετ
Μαρτινέγκου Μουτζάν με απλότητα και χάρη μας δίνει μια εικόνα για την κοινωνία
της εποχής και τη θέση της γυναίκας σε αυτήν.
·
Οι
Φαναριώτες και η ρομαντική σχολή των Αθηνών (1830-1880)
Το νεοελληνικό κράτος αγωνίζεται να
συγκροτηθεί διοικητικά, πνευματικά, οικονομικά. Οι Φαναριώτες είχαν γαλλική
παιδεία και εισάγουν στην ελληνική λογοτεχνία τη λόγια γλώσσα (καθαρεύουσα) και
το ρομαντισμό που επικρατεί την εποχή αυτή στη Γαλλία.
Ρομαντισμός:
χαρακτηρίζεται κυρίως από τη στροφή στην αδέσμευτη φαντασία και το συναίσθημα,
καθώς και από την επιστροφή στη φύση και στο παρελθόν. Στο χώρο της λογοτεχνίας
ο ρομαντισμός χαρακτηρίζεται επίσης από την ελευθερία στη μορφή, σε αντίθεση
προς τον κλασικισμό, που διέπεται από αυστηρούς μορφολογικούς κανόνες και
ισορροπία λόγου και συναισθήματος. Στην Ελλάδα ο ρομαντισμός βρήκε πρόσφορο
έδαφος, λόγω της μίζερης πραγματικότητας που ευνοούσε τη φυγή στους χώρους της
φαντασίας ή δημιουργούσε καταθλιπτικές ψυχικές καταστάσεις.
Χαρακτηριστικά
ρομαντισμού
Α.
στροφή
προς το ένδοξο παρελθόν (αρχαίο και πρόσφατο)
Β.
χρήση της καθαρεύουσας
Γ.
μελαγχολική διάθεση που φτάνει ως την απαισιοδοξία και την έμμονη ιδέα του
θανάτου
Δ.
χαλαρή έκφραση που φτάνει ως την προχειρολογία
Ε.
ύφος πομπώδες.
Τα έργα που ξεχωρίζουν την περίοδο αυτή δεν
είναι ρομαντικά (Εμμανουήλ Ροϊδης, «Πάπισσα Ιωάννα» και Παύλος Καλλιγάς, «Θάνος
Βλέκας»). Η θεατρική παραγωγή της εποχής είναι πολύ ισχνή.
Πεζογραφία-
το μυθιστόρημα
Δύο είναι τα ιδεολογικά κέντρα: το Φανάρι
με τον αρχαϊσμό και τα Εφτάνησα με την προτίμηση στη ζωντανή γλώσσα. Η
νεοελληνική πεζογραφία ακολουθεί κυρίως το ρομαντισμό. Για την ανάπτυξη της
πεζογραφίας υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις: ικανοποίηση αναγκών
(συναισθηματικών, ηθικών), ζήτηση, μεταφράσεις ευρωπαϊκών μυθιστορημάτων Η
πρώτη απόπειρα για συγγραφή πεζού κειμένου έγινε από τον Κοραή. Η νεοελληνική
πεζογραφία πολώνεται ανάμεσα στο ρομαντισμό και στην απόπειρα ανίχνευσης της
πραγματικότητας (εμφανίζονται και νέα
αστικά μυθιστορήματα, που απεικονίζουν την πραγματικότητα με μια διάθεση
κριτική και σατιρική)
·
Η
Νέα Αθηναϊκή σχολή (1880-1920)
Ιστορικό
πλαίσιο: η κυβέρνηση πέρασε στα χέρια του Χαρίλαου Τρικούπη.
Παρατηρείται συντονισμένη ανορθωτική
προσπάθεια με στόχο α. την εκβιομηχάνιση της χώρας β. την ενίσχυση της
οικονομίας γ. την εξυγίανση της δημόσιας ζωής δ. τη δημιουργία αναπτυξιακών
έργων κοινής ωφέλειας (διάνοιξη του
ισθμού της Κορίνθου, επέκταση του σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου, κατασκευή
λιμενικών και εγγειοβελτικών έργων…)
Η μετασχηματιστική αυτή τάση της ελληνικής κοινωνίας υπαγόρευσε τη δημιουργία εργοστασίων στο μεγάλο κέντρο
και ίδρυση σχολείων.
Στον
εθνικό τομέα παραχωρούνται στην Ελλάδα η Θεσσαλία και η
Άρτα (αύξηση πληθυσμού και καλλιεργήσιμης γης).
Στην
πνευματική ζωή, αναπτύσσεται η λαογραφία και γίνεται αγώνας
για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας.
Η
ποίηση
Παρνασσισμός:
·
αντίδραση στο ρομαντισμό
·
Αναζητά την έμπνευση στην κλασική παράδοση,
στο ρωμαϊκό και αρχαιοελληνικό πολιτισμό.
·
Άψογη μορφική εμφάνιση των ποιημάτων και
απάθεια
·
Ηχηρός και ρωμαλέος στίχος, πλαστική
επεξεργασία, πλούσια ομοιοκαταληξία, ανεύρεση και χρήση της μοναδικής λέξης, αλλά δίνουν μεγάλη σημασία και στις πιο έντονα
εκρηκτικές εικόνες οργανωμένες σε αυστηρή ισορροπία, επιδιώκουν τον ηχητικό
πλούτο και εκμεταλλεύονται την ακρότητα
των ρυθμικών και πλαστικών στοιχείων του στίχου.
·
Λείπει από τα ποιήματα η ζωή και η
ανθρώπινη τρυφερότητα.
·
Οι Έλληνες παρνασσικοί διατηρούν την
υποκειμενική στάση, την αισθηματολογία. Εισάγουν στα ποιήματα απλότητα στην
έκφραση, τη θέρμη της καθημερινής ομιλίας, την καθημερινότητα. Μετά τον Παλαμά, δεσπόζουν οι ποιητικές
φυσιογνωμίες του Καβάφη και του Σικελιανού.
Ο δημοτικισμός:
Ο Ψυχάρης με το Ταξίδι μου προσπαθεί να δοκιμάσει έμπρακτα τη δημοτική και στη συγγραφή πεζών
κειμένων, αφού πια έχει καθιερωθεί στην ποίηση. Κυκλοφορούν περιοδικά που
υποστήριξαν το κίνημα του δημοτικισμού (πχ. η Τέχνη). Η δημοτική χρησιμοποιήθηκε , για να εκφραστούν απόψεις
πιο πυκνές και πιο σύνθετες. Χρησιμοποιήθηκε σε μια σειρά από έργα που
αντιπροσωπεύουν τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό με στόχο την αναγέννηση της
νεοελληνικής παιδείας.
Η πεζογραφία
Α. Η πεζογραφία κινείται στο χώρο της ηθογραφίας. Με τον όρο ηθογραφία
εννοούμε τη στροφή των λογοτεχνών προς την ύπαιθρο με στόχο την περιγραφή και απεικόνιση των ηθών και
εθίμων του ελληνικού λαού. Η στροφή αυτή είχε ως αποτέλεσμα να συνδεθεί η
λογοτεχνία με τη λαϊκή ψυχή, να γραφούν πρωτότυπα έργα προσαρμοσμένα στη
σύγχρονη ζωή και να δημιουργηθεί έτσι εθνική πεζογραφία. Η ανάπτυξη της
λαογραφίας έδωσε στη λογοτεχνία πλούσιο υλικό για εκμετάλλευση.
Οι συγγραφείς έδωσαν στο έργο ρεαλιστικό
και νατουραλιστικό περιεχόμενο. Επίδραση άσκησε το πολύκροτο μυθιστόρημα του
Αιμ. Ζολά η Νανά. Το δρόμο για την καλλιέργεια του ηθογραφικού διηγήματος
άνοιξε ο Δημήτριος Βικέλας με το Λουκή Λάρα. Στο αίτημα για τη συγγραφή πεζών έσπευσαν να
ανταποκριθούν σχεδόν όλοι οι λογοτέχνες (Παπαδιαμάντης, Βιζυηνός, Καρκαβίτσας,
Ξενόπουλος, Κονδυλάκης, Μητσάκης, Δροσίνης…). Η Εστία είναι το κυριότερο
περιοδικό της εποχής και συνδέεται στενά με τη γέννηση και την καταξίωση του
νεοελληνικού διηγήματος.
Από τις αρχές του 20ου αιώνα τα ιστορικά
γεγονότα είναι: Μακεδονικός Αγώνας, το κίνημα στο Γουδί, Βαλκανικοί πόλεμοι, Α
Παγκόσμιος πόλεμος, Διχασμός, Μικρασιατική καταστροφή. Κυριαρχεί το όνομα του
Βενιζέλου.
Β. Το χώρο της πεζογραφίας δεσπόζουν δύο
συγγραφείς: ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης και ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, στο έργο
των οποίων είναι έκδηλος ο κοινωνικός
προβληματισμός.
Γ. Εδώ εντάσσονται χρονικά και οι «ελληνοκεντρικοί» πεζογράφοι Περικλής
Γιαννόπουλος, Ίων Δραγούμης, Πηνελόπη Δέλτα, Πλάτων Ροδακινάκης και κυρίως ο
Νίκος Καζαντζάκης.
Άλλα είδη: θέατρο, κριτική
Ρεαλισμός
και νατουραλισμός
Ρεαλισμός
Πρόκειται για την πιστή
απεικόνιση της πραγματικότητας και του εσωτερικού κόσμου των ανθρώπων. Ο
συγγραφέας κρατά αντικειμενική στάση και η πρόθεσή του είναι να εκθέσει
γεγονότα με πειστικότητα αποκλείοντας συναισθήματα, κρίσεις, προσωπικές
ερμηνείες. Έτσι, ο αναγνώστης έχει την αίσθηση ότι συμμετέχει ο ίδιος στα
γεγονότα ( η άποψη των ανθρώπων ότι η τέχνη είναι μίμηση προϋποθέτει ρεαλιστική
βάση).
Τα πραγματικά γεγονότα
μετασχηματίζονται σε έργο τέχνης από το δημιουργό του λογοτεχνικού έργου,
ανάλογα προς τη συγκίνηση, τη δύναμη της φαντασίας, την ιδιαιτερότητα της
προσωπικότητας. Επηρεάζονται από τους οραματισμούς, τις επιθυμίες, τις
προκαταλήψεις, τις ιδέες του συγγραφέα. Ο ρεαλιστής μυθιστοριογράφος δεν
επιδιώκει να δώσει μια φωτογραφική αναπαράσταση της ζωής, αλλά κάποια άποψη της
με πληρότητα, ζωντάνια, πειστικότητα. Τα γεγονότα παρουσιάζονται «κατά το εικός
και το αναγκαίον». Η αφηγηματική τέχνη πρέπει να παρουσιάζει τα γεγονότα με
τρόπο που να μπορεί να μας πείσει ότι έτσι έπρεπε να συμβούν και κατά κανόνα
έτσι συμβαίνουν στην πραγματικότητα. Ο ήρωας είναι τύπος ενός συγκεκριμένου
πολιτισμού, πλαστός, όχι εξωπραγματικός. Κριτήριο της αξίας είναι η «εντύπωση
της αλήθειας».
Χαρακτηριστικά του
ρεαλισμού:
·
Τάση για αντικειμενικότητα
·
Αφήνει τα πράγματα να μιλήσουν μόνα τους
·
Κοινές εμπειρίες (όχι ηρωικά κατορθώματα,
περιπέτειες)
·
Κοινά θέματα
·
Κριτική στάση στην κοινωνία και στις
συμβατικές αξίες
Νατουραλισμός
Ο
νατουραλιστής πεζογράφος, όπως και ο ρεαλιστής, τείνει σε μια μιμητική
απεικόνιση της πραγματικότητας και επιλέγει κοινά θέματα από την καθημερινή
ζωή.
Κατά
το νατουραλιστή, ο άνθρωπος διαμορφώνεται από την κληρονομικότητα, την επίδραση
του περιβάλλοντος και τις παραστάσεις. Ο νατουραλιστής δίνει πιστή εικόνα της
πραγματικότητας και επιμένει στις λεπτομέρειες. Μιμείται την πραγματικότητα,
μελετά την ηθική συμπεριφορά των προσώπων, για να δείξει πως είναι δέσμιοι των
δυνάμεων και εσωτερικών παρορμήσεων (εξωτερικές δυνάμεις: φυσικές και
κοινωνικές δυνάμεις που περιορίζουν την ελευθερία- εσωτερικές παρορμήσεις:
γενετήσιο ένστικτο, πείνα, σκληρότητα, μοχθηρία που αφαιρούν από τον άνθρωπο
την ιδιότητα του ηθικού και λογικού όντος και τον υποβιβάζουν στο επίπεδο των
κατώτερων ζώων). Η συμπεριφορά παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα των διαθέσεων της
στιγμής ή των κληρονομικών παρορμήσεων. Ο νατουραλιστής επιμένει στη
φωτογραφική λεπτομέρεια και στην εξονυχιστική περιγραφή.
·
Η
Νεότερη λογοτεχνία (1920-1980)
1. Πρώτη δεκαετία του μεσοπολέμου: η
γενιά του ’20 (1920-1930). Κυριαρχεί η νεορομαντική ή νεοσυμβολιστική σχολή
Στην
περίοδο αυτή παρουσιάζονται ποιητές που
τους χαρακτηρίζει ψυχικό κάματος και μια δυσκολία προσαρμογής στην
πραγματικότητα της ζωής. Ενώ, όμως, οι άλλοι έμειναν στον κόσμο της ανίας, της
διάλυσης και της απιστίας, γεμάτος από αισθηματισμό και φιλαρέσκεια, ο
Καρυωτάκης έδωσε μια μεστή αίσθηση της πραγματικότητας, η οποία όμως θα τον
οδηγήσει στο τραγικό αδιέξοδο. Η στάση αυτή είναι αντιηρωική και εκφράζεται ως
διαμαρτυρία, που φτάνει το σαρκασμό.
Νεότερη ποίηση
Αρχές
συμβολισμού
·
Περιορίζει στο ελάχιστο το εννοιολογικό
περιεχόμενο του ποιήματος, αποφεύγοντας τις αναφορές σε συγκεκριμένες έννοιες.
Από την άλλη, προβάλλει με τρόπο έμμεσο αλλά σαφή τα συναισθήματα.
·
Προχωρά στην άμεση συσχέτιση των
αντικειμένων με την ψυχική του διάθεση, προσδίδοντας τους κατά τον τρόπο αυτό
ρόλο και διαστάσεις συμβόλων.
·
Βασικά στοιχεία είναι η μουσικότητα και
υποβλητικότητα. Ο ποιητής προσπαθεί να υποβάλει τις ψυχικές του διαθέσεις,
δίνοντας στο ποίημα έναν τόνο μουσικό, που εξαρτάται από την ακουστική ποιότητα
των λέξεων και την κατάλληλη τοποθέτησή τους.
Υπερρεαλισμός
(μανιφέστο από Αντρέ Μπρετόν, 1924 )
Είναι
η κίνηση που είχε ως σκοπό την υπέρβαση του πραγματικού κόσμου και με την
καταγραφή (στην ποίηση) ή την παράσταση (στην τέχνη) των υποσυνείδητων
ενεργειών της ψυχής και των ονειρικών της εντυπώσεων, χωρίς την παρέμβαση της
λογικής.
Ο
υπερρεαλισμός 1. διεκήρυξε την παντοδυναμία του ονείρου, του ενστίκτου και της
επανάστασης και 2. Στράφηκε ενάντια σε κάθε μορφή λογικής, ηθικής και
κοινωνικής τάξης.
Για
τον υπερρεαλιστή ποιητή οι λέξεις είναι αυτόνομες και ελεύθερες. Συνδυάζονται
μεταξύ τους, χωρίς να υπακούουν σε ορθολογικούς νόμους.
·
Χρησιμοποιούν την καταγραφή των ονείρων,
την ύπνωση, καθώς και τη λεγόμενη αυτόματη γραφή, στην οποία υποτίθεται πως ο
δημιουργός καταγράφει χωρίς καμιά επέμβαση της λογικής ό,τι υπαγορεύει το
υποσυνείδητό του.
·
Συνδέθηκαν με τα κομμουνιστικά και τα
σοσιαλιστικά κόμματα της εποχής, θεωρώντας ότι η επανάστασή τους δεν πρέπει να
περιοριστεί μόνο στην ποίηση, αλλά θα πρέπει να αλλάξει ολόκληρη τη ζωή.
Σημ. Το υποσυνείδητο είναι
από τη φύση του φευγαλέο και δημιουργεί ζωηρές λεκτικές εντυπώσεις. Η δύναμη
και η ορμή των λέξεων βρίσκονται στην έκταση, κατά την οποία ξεφεύγουν από το
επιβεβλημένο νόημά τους. Οι λέξεις συνδυάζονται έτσι που να μην υπακούν σε
ορθολογικούς νόμους.
Βασικά
χαρακτηριστικά της νεότερης ποίησης
·
Εξωτερικά- μορφικά: η νεότερη ποίηση
εγκαταλείπει τα εξωτερικά στοιχεία που χρησιμοποιούσε η παραδοσιακή
(ομοιόμορφες στροφές, ομοιοκαταληξία, μέτρο)
·
Εσωτερικά χαρακτηριστικά: η παραδοσιακή
ποίηση υποτάσσει το ποίημα σε ορισμένους κανόνες (το ποίημα πρέπει να διέπεται
από λογική αλληλουχία). Στη νεότερη ποίηση παρακολουθούμε το ποίημα την ώρα
σχεδόν της δημιουργίας του.
Μέσα
σε αυτά θα περάσουν εικόνες όχι πάντα ολοκληρωμένες, αλλά ασχημάτιστες, έτσι
όπως ανεβαίνουν από το υποσυνείδητο κατά την ώρα δημιουργίας του.
Στη
νεότερη ποίηση: 1. μπορεί μα λείπει το μέτρο, υπάρχει ο εσωτερικός ρυθμός. 2. Η
λογική αλληλουχία, που διέπει κάθε παραδοσιακό ποίημα, χαλαρώνει και το ποίημα
λειτουργεί βασικά με τους μηχανισμούς των προεκτάσεων και των συνειρμών.
2.
Δεύτερη
δεκαετία του μεσοπολέμου: η γενιά του ΄30 (1930-1940)
Από
τον 19ο αιώνα, είχαν γίνει στην Ευρώπη πολλές αλλαγές, που έχουν σχέση με την
εξέλιξη της επιστήμης και τη δομή της κοινωνικής οργάνωσης και οδηγούν βαθμιαία
στην ανατροπή των καθιερωμένων αξιών. Η ποίηση έπρεπε να βρει καινούργιους
εκφραστικούς τρόπους. Οι ποιητές της γενιάς του ΄30, με βάση τις αρχές του
συμβολισμού και του υπερρεαλισμού, ανανεώνουν τη νεοελληνική ποίηση. Βασικά χαρακτηριστικά
της ανανέωσης είναι ο ελεύθερος στίχος, η χρήση του λεξιλογίου της καθημερινής
ομιλίας, η κατάργηση της λογικής
αλληλουχίας του ποιήματος, του μέτρου, της ομοιοκαταληξίας κτλ. Φορείς αυτής
της αλλαγής είναι ο Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Νίκος
Εγγονόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Νικηφόρος Βρεττάκος…
Η πεζογραφία του Μεσοπολέμου
(1922-1945:
από τη Μικρασιατική καταστροφή ως το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου). Χαρακτηριστική
είναι η ανάπτυξη και καλλιέργεια του μυθιστορήματος. Υπήρξαν γι΄ αυτό οι
κατάλληλες προϋποθέσεις: σταθεροποίηση της πολιτικής και οικονομικής ζωής,
αστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας, διακίνηση ιδεών και ρευμάτων από την
Ευρώπη μέσω μεταφράσεων. Ο Γιώργος Θεοτοκάς με το νεανικό του δοκίμιο Ελεύθερο
Πνεύμα διακήρυξε τη ρήξη με την παράδοση. Σε λίγο οι ίδιοι πεζογράφοι που απεικόνισαν την αστική
ζωή και κοινωνία, θα στραφούν στο ιστορικό μυθιστόρημα, ενώ παράλληλα θα
εμφανιστούν πεζογράφοι που θα στραφούν σε ριζοσπαστικότερες αναζητήσεις.
Γενικά
μπορούμε να μιλήσουμε για δύο τάσεις ως προς τη μορφή: τη ρεαλιστική που
εκφράζει ως ένα σημείο τη συνέχεια και την ανανέωση της παράδοσης και την
αντιπροσωπεύουν οι πεζογράφοι της Αθήνας, και τη μοντερνιστική ή νεοτερική που
εμφανίζεται κυρίως στη Θεσσαλονίκη και εκφράζεται από τους πεζογράφους του
περιοδικού Μακεδονικές Ημέρες.
3.
Η
μεταπολεμική λογοτεχνία: πρώτη και δεύτερη μεταπολεμική γενιά (1941-1967)
Ποίηση
Η
μεταπολεμική ποίηση εμφανίστηκε στα πρώτα χρόνια της κατοχής, που αποτελεί το
χρονικό όριο της αφετηρίας. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά αξιοποιεί τα επιτεύγματά
της και δημιουργεί τη δική της ποιητική φυσιογνωμία αντλώντας από το πλούσιο
υλικό των εμπειριών της δεκαετίας του 1940-1950.
Ιστορικές
συνθήκες; Η Ελλάδα μαστίζεται από μια χρόνια κοινωνικοοικονομική υπανάπτυξη. Η
πολιτική της αστάθεια είναι εμφανής και καταλήγει στη δικτατορία του Μεταξά. Το
προσφυγικό πρόβλημα που δημιουργήθηκε μετά τη μικρασιατική καταστροφή, έχει
παραμείνει ουσιαστικά άλυτο και η ύπαρξή
του γίνεται αισθητή, προπάντων στην Αθήνα και στον Πειραιά, που περιβάλλονται
από φτωχικούς και άθλιους συνοικισμούς.
Οι
ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς,
αντίθετα προς τους ποιητές του μεσοπολέμου, όχι μόνο δεν απέστρεψαν το πρόσωπο
από τη γύρω πραγματικότητα, αλλά έγιναν οι πρωταγωνιστές συμμετέχοντας
ενεργητικά με τη δράση τους ή την ποίησή τους στους αγώνες της Κατοχής.
Στην
πρώτη μεταπολεμική γενιά υπάγονται όσοι γεννήθηκαν
ανάμεσα στο 1918 και το 1928 και εξέδωσαν την πρώτη ποιητική τους συλλογή μετά
το 1940.
Οι
ποιητές αυτής της γενιάς πιστεύουν σε ορισμένες αξίες κοινωνικές, πολιτικές και
ηθικές. Κυριαρχεί σε αυτούς το όραμα για έναν κόσμο κοινωνικά και πολιτικά
δικαιότερο.
Διαμορφώθηκαν
τρεις τάσεις:
Α. η αντιστασιακή ή κοινωνική ποίηση
Οι
ποιητές που εντάσσονται σε αυτήν αντλούν τις εμπειρίες τους από τους αγώνες της
κατοχής και τους δύσκολους καιρούς που πέρασε η χώρα μας κατά τη μετακατοχική
περίοδο. Στη γενιά της Κατοχής έλαχε ο κληρος να μετουσιώσει το δράμα και το
μεγαλείο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα σε ποίηση. Στην πρώτη φάση της ποίησής
τους οι ποιητές είναι γεμάτοι αγωνιστικοί διάθεση και οράματα για έναν καλύτερο
κόσμο. Είναι η αγωνιστική ή αντιστασιακή φάση της ποίησής τους. Οι εμπειρίες
όμως από την Κατοχή και τη μετακατοχική περίοδο, καθώς και την ήττα της αριστερής
παράταξης, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για ενδοσκόπηση και διερεύνηση των
αιτίων.
Β. Η νεοϋπερρεαλιστική ποίηση
Οι ποιητές αυτοί έμειναν ανεπηρέαστοι από τις
ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους και τους φανατισμούς, όχι, όμως, και από
το δράμα που εκτυλισσόταν γύρω τους. Η μεταπολεμική νεοϋπερρεαλιστική ποίηση
ανανεώνει σημαντικά την υπερρεαλιστική του Μεσοπολέμου. Τώρα, όμως,
α. η γλώσσα δε θεωρείται μέσο που θα προκαλέσει έκπληξη , αλλά ως όργανο
που θα τον βοηθήσει συλλάβει και να
εκφράσει τη γύρω του εφιαλτική πραγματικότητα.
Β. Επίσης, κάτω από την επίδραση των τραγικών
γεγονότων της εποχής τους, παρά την
αρχική αισιόδοξη στάση απέναντι στη ζωή, αποκτούν μια τραγική αίσθηση
της ζωής.
Τέλος,
σε σχέση με τι άλλες δύο στάσεις, ανεπηρέαστη η ποίηση αυτή από προκαταλήψεις ή
επιρροές, μένει μέσα στα πράγματα.
Γ. υπαρξιακή ή μεταφυσική ποίηση
Η
ποίηση αυτή είναι γεμάτη από μεταφυσική αγωνία, προσπαθεί να εκφράσει το άγχος
του μοναχικού ατόμου μπροστά στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου, της
καθημερινής φθοράς.
Στη δεύτερη μεταπολεμική γενιά εντάσσονται όσοι
γεννήθηκαν από το 1928 ως το 1940 και εξέδωσαν την πρώτη ποιητική τους συλλογή
κατά τη δεκαετία του ΄60. Ζουν σε μια μεταβατική εποχή, που το ηρωικό κλίμα,
όσο κι αν διατηρείται στη συλλογική μνήμη, είχε καταπέσει και η πολιτικοκοινωνική ζωή της χώρας δεν
έχει βρει ακόμη τον κανονικό της ρυθμό. Αναγκάζονται να προσαρμοστούν στις νέες
συνθήκες και να καταφύγουν στη διερεύνηση του εσωτερικού χώρου τους. Έχοντας
βαθύτατα μέσα τους την αίσθηση της διάψευσης
των οραμάτων τους και μιας ζωής χαμένης, αρνούνται να συμμετάσχουν στο πολιτικό
και κοινωνικό παιχνίδι. Παρόλα αυτά δεν παύουν να διαλέγονται είτε με τους ποιητές της αντιστασιακής τάσης
είτε της υπαρξιακής. Επηρεασμένοι από την ποίηση κυρίως του Καρυωτάκη,
καλλιεργούν έναν ποιητικό λόγο αντιλυρικό, που διακρίνεται για την αιχμηρότητα,
τη σκληρότητα και την τραχύτητα των εκφραστικών μέσων.
Η πεζογραφία
Οι
πεζογράφοι που γεννήθηκαν στις δεκαετίες του ’20 και του ’30 και
πρωτοεμφανίστηκαν στα χρονικά όρια 1945-1974 ονομάζονται μεταπολεμικοί
πεζογράφοι. Έχουν κοινό βιωματικό υπόστρωμα από την κρίσιμη δεκαετία του ’40 και
από τα μεταπολεμικά χρόνια που σημάδεψαν τη ζωή τους. Την ίδια περίοδο εκδίδουν
και κάποιοι πεζογράφοι της γενιάς του ’30.
Οι
εκπρόσωποι της πρώτης μεταπολεμικής
γενιάς στην πλειονότητά τους ωριμάζουν την κρίσιμη δεκαετία του ’40. Όσο η πεζογραφία αυτή προσεγγίζει την
πραγματικότητα τόσο περισσότερο σκυθρωπό χαρακτήρα αποκτά.
Τη
γέφυρα ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη γενιά θα σχηματίσουν ε τα έργα τους ο
Ταχτσής και ο Ιωάννου.
Στη δεύτερη
μεταπολεμική γενιά ανήκουν όσοι γεννήθηκαν μετά το 1930. Εμφανίζονται κατά
κανόνα στη δεκαετία του ‘ 60. Εμφανίζονται ιδεολογικά διαφοροποιημένοι από τους
προηγούμενους, καθώς λόγω ηλικίας δε διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο στη δεκαετία του
‘ 40. Γι ΄αυτό έχουν τα κείμενά τους περισσότερο βιωματικό χαρακτήρα και
επανέρχονται σε υπαρξιακά θέματα (μοναξιά, περιθωριοποίηση, υπαρξιακά
αδιέξοδα).
4.
Η
σύγχρονη λογοτεχνία: η δεκαετία του ‘70
Ποίηση
Στη
γενιά του ’70 εντάσσονται όσοι γεννήθηκαν μετά το 1940 ως το 1955 και εξέδωσαν
την πρώτη ποιητική τους συλλογή μετά το 1965. Μεγαλώνουν κατά την ψυχροπολεμική
κυρίως περίοδο και σε μια εποχή, κατά την οποία η ελληνική κοινωνία παρουσιάζει
σημαντική οικονομική άνοδο και εισέρχεται στο στάδιο του καταναλωτισμού. Πρέπει
να προστεθεί η οδυνηρή εμπειρία της δικτατορίας που ενίσχυε ένα πνεύμα
επαναστατικότητας και την αντίθεση σε κάθε μορφής κατεστημένο. Αγκαλιάζουν
βαθμιαία α. την ποιητική μας παράδοση β. την πρώτη μεταπολεμική γενιά
(αντιστασιακή τάση) γ. τη σύγχρονη αμερικανική ποίηση. Η γλώσσα αντλείται από
την καθημερινή και τρέχουσα ομιλία. Ονομάστηκαν και ποιητές της αμφισβήτησης, επειδή θεωρήθηκε ότι η εριστικότητα του
ύφους, που εκφράστηκε με το σαρκασμό,
την ειρωνεία και τη ρεαλιστική γλώσσα, είχε ως στόχο την αμφισβήτηση κάθε κατεστημένης αξίας.
Πεζογραφία
Όσοι
γεννήθηκαν μετά το τέλος του εμφυλίου και δεν έχουν βιώματα από τη δεκαετία
του΄40 είναι οι σύγχρονοι πεζογράφοι.
Τάσεις
της μεταπολεμικής πεζογραφίας
1.Ρεαλισμός:
μελέτη
και απεικόνιση της πραγματικότητας με διάθεση κριτική. Μερικοί επιμένουν στην
απόδοση των πιο αποκρουστικών και ωμών πλευρών της πραγματικότητας απογυμνώνοντάς
την από κάθε συμβατικό εξωραϊσμό. Χρησιμοποιούν την αυτοαναφορικότητα, την τάση δηλαδή να αφηγούνται σε πρώτο
γραμματικό πρόσωπο και να χρησιμοποιούν περισσότερα ή λιγότερα αυτοβιογραφικά
στοιχεία. Πρόκειται για ένα αυτοβιογραφικό τέχνασμα.
2.
Κοινωνικοί και πολιτικοί προβληματισμοί: Τα θέματα που απασχόλησαν
πολλούς πεζογράφους είναι οι πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις, οι
οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές και η αβεβαιότητα για το μέλλον και οι
επιπτώσεις που έχουν όλα αυτά. Τα πρόσωπα
δεν είναι απλοί θεατές των γεγονότων αλλά συμμετέχουν στη δίνη τους.
3.
Φυγή από την πραγματικότητα: Μερικοί πεζογράφοι αναζητούν
καταφύγιο στη λυρική πεζογραφία κλειστού χώρου.
4.
Νέες εκφραστικές αναζητήσεις: Η νεοελληνική πεζογραφία
δέχεται επιδράσεις από τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και από τους σχετικούς
προβληματισμούς γύρω από το μυθιστόρημα. Η τάση αυτή που είναι αντίθετη προς τη
ρεαλιστική παράδοση της πεζογραφίας, η οποία καλλιεργείται κυρίως στο κέντρο,
εμφανίζεται κατά τη δεκαετία του ’30 στην πεζογραφία. Συμπαγής είναι η ομάδα
του περιοδικού Μακεδονικές Ημέρες στη Θεσσαλονίκη. Οι συγγραφείς της ομάδας αυτής
μεταφράζουν πρωτοποριακά έργα ευρωπαίων συγγραφέων και αφομοιώνουν τεχνικές όπως
ο εσωτερικός μονόλογος και η ροή
συνείδησης.
Εσωτερικός
μονόλογος: οι συγγραφείς επιδιώκουν να δώσουν στον αναγνώστη την
εντύπωση της συνεχούς ροής σκέψεων, αισθημάτων, διαθέσεων και αναμνήσεων, όπως έρχονται
αναμεμειγμένα στη συνείδηση χωρίς κάποια ακολουθία διευθετημένη από τη λογική.
Παράλληλα εμφανίζεται το
περιοδικό του Ντίνου Χριστιανόπουλου Διαγώνιος που επιχειρεί να συνδυάσει τα
νεωτερικά στοιχεία με την παράδοση της αφηγηματογραφίας, με εμφανέστερη ροπή προς
το ρεαλισμό και τη βιωματικότητα.
Κάποιοι θα καταφύγουν στη
φαντασία για να απεικονίσουν εφιαλτικούς κόσμους, επηρεασμένοι από νεότερα
ευρωπαϊκά ρεύματα.
5.Η
ρεαλιστική γλώσσα: τα πράγματα δηλώνονται με το όνομά τους χωρίς
σεμνοτυφία και εγκαταλείπεται η συμβατική καλλιέργεια και ωραιολόγία των
παλαιότερων.
