σχέδιο μαθήματος στον Πρωταγόρα της Γ λκείου

Σχέδιο μαθήματος στα Αρχαία ελληνικά της γ λυκείου

Θέμα διδακτικής ενότητας: το μάθημα που διδάσκει ο Πρωταγόρας και οι αντιρρήσεις του Σωκράτη

Πλάτωνος  Πρωταγόρας

Ενότητα 1^η

Γενικός Σκοπός: Γενικός σκοπός είναι οι μαθητές: α) να ασκηθούν στους τομείς λεξιλογίου, μορφολογίας και σύνταξης της αττικής διαλέκτου, β) να ασκηθούν στο συσχετισμό των στοιχείων της αττικής διαλέκτου με σύγχρονα, αντίστοιχα της νέας ελληνικής γλώσσας, γ) να γνωρίσουν τη γραπτή παραγωγή μιας ιστορικής περιόδου και να ανακαλύψουν πώς απεικονίζεται η φιλοσοφική σκέψη και πώς ο συγκεκριμένος φιλοσοφικός προβληματισμός έχει διαχρονική αξία και σημασία. Επιμέρους Στόχοι ως προς το γνωστικό αντικείμενο και ως προς τη μαθησιακή διαδικασία.  α. Να αναγνωρίζουν οι μαθητές στοιχεία του δομολειτουργικού συστήματος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, οικειοποιούμενοι εργαλεία μάθησης (γραμματική, συντακτικό, λεξικό)   β. Να συνειδητοποιήσουν την έννοια του πολίτη στην αρχαιοελληνική Αθήνα και τη σημασία της συμμετοχής στα κοινά, καθώς και τη σημασία της ολόπλευρης καλλιέργειας του πολίτη, την έννοια του ανθρωπισμού και της ανθρωπιστικής παιδείας . γ. Να κατανοήσουν τη μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη και πώς καταφέρνει ο Σωκράτης, αξιοποιώντας την, να οδηγήσει τη συζήτηση εκεί που θέλει. δ. Να αναπτύξουν την ικανότητα να κατανοούν και να κρίνουν ένα φιλοσοφικό στοχασμό, να ανακαλύπτουν τα τρωτά του στοιχεία καθώς και τα σημεία που ισχύει ο συγκεκριμένος συλλογισμός, σύμφωνα με τις αρχές τις λογικής ή τους κανόνες της κοινωνίας. ε. Να μελετήσουν τη γλώσσα  του Πλάτωνα και να ανιχνεύσουν τις ποιητικές του καταβολές. στ. Να αντιμετωπίσουν το χωρίο ως πηγή της αρχαίας ιστορίας, ως προς τη θέση της Αθήνας, το ρόλο της εκκλησίας του δήμου, την προσωπικότητα του Αλκιβιάδη, την παρουσία των σοφιστών.  η. Να ασκηθούν στην ομαδοσυνεργατική διδασκαλία Χρήση των υπηρεσών των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) Χρησιμοποιείται το διαδίκτυο για την ανεύρεση σύγχρονων φιλοσοφικών αναζητήσεων,  το ψηφιακό λογισμικό Mousaios για την ανεύρεση παράλληλων κειμένων (Διόδωρος, Παυσανίας) και ψηφιακά λεξικά (Perseus) .

Α φάση διδασκαλίας

Αφόρμηση (10 λεπτά)

Προσδιορίζουμε το θέμα της ενότητας και του φιλοσοφικού προβληματισμού, καθώς και των δύο – αντικρουόμενων φαινομενικά- απόψεων των δυο συνομιλητών. Το σημειώνουμε στον πίνακα.

Θέμα: καθορισμός του θέματος συζήτησης Πρωταγόρα- Σωκράτη (αν είναι διδακτή η αρετή ή όχι) και πρώτη τεκμηρίωση της άποψης του Σωκράτη.

Β φάση (5 λεπτά)

Προσφορά της νέας προς κατάκτηση γνώσης από τους μαθητές. Ο καθηγητής διαβάζει το κείμενο και ζητά από τους μαθητές να  σημειώσουν σε αυτό ποιο είναι το προς συζήτηση θέμα, ποια τα επιχειρήματα του Σωκράτη, ποια μέθοδο θα χρησιμοποιήσει ο Πρωταγόρας.

Δομή

·        Το αντικείμενο της Διδασκαλίας του Πρωταγόρα

·        Η αντίθεση  του Σωκράτη ως προς το διδακτό της αρετής

                 Επιχειρήματα:

            Α. Η άποψη του αθηναϊκού λαού για το μη διδακτό της αρετής

            Β. Η αδυναμία των μεγάλων αντρών να διδάξουν την αρετή στα παιδιά τους

·        Προκαθορισμός του τρόπου απάντησης του Πρωταγόρα (μύθος)

Γ φάση: επεξεργασία κειμένου (διάρκεια 30 λεπτά)

Αποσαφηνίζουμε το περιεχόμενο του μαθήματος που ισχυρίζεται πως διδάσκει ο Πρωταγόρας, χρησιμοποιώντας και τα σχόλια του βιβλίου καθώς και τις γνώσεις των μαθητών για την έννοια και το ρόλο του άντρα- πολίτη τόσο στον οίκο όσο και στην πόλη. Ο φιλόλογος προσπαθεί να θέσει σε εγρήγορση τους μαθητές με ερωτήσεις όπως: «Ποιο μάθημα διδάσκει ο Πρωταγόρας;» , « τι εννοεί με τον όρο οικεία;» , « Ποιες ήταν οι υποχρεώσεις του πολίτη στη δημόσια ζωή;» , « Σε τι είδους πολίτευμα αναφέρεται ο Πρωταγόρας;», «Ποια η σημασία του λόγου και της πράξης στην αρχαία Ελλάδα;», « Ποια έννοια αποκτά η πολιτική τέχνη, με βάση τα λεγόμενα του Πρωταγόρα;», «Γιατί χρησιμοποιούνται παράλληλα οι όροι πολιτική τέχνη και πολιτική αρετή;»

Το μάθημα…ισχυρίζομαι πως διδάσκω

Στόχος της αγωγής που παρέχει ο Πρωταγόρας στους νέους είναι να γίνουν πολίτες  που θα δρουν με επιτυχία τόσο στον ιδιωτικό βίο (στη διακυβέρνηση των υποθέσεων του σπιτιού του) και στο δημόσιο βίο (να ενεργεί και να μιλάει πάνω στα πολιτικά θέματα).

Τα οικεία είναι οι οικονομικές και κοινωνικές κτλ υποθέσεις που σχετίζονται με την οικογένεια που για τους αρχαίους ήταν το μικρότερο συστατικό της κοινωνίας, το οποίο έχει κάποια θέση και κύρος μέσα στο σύνολο, αλλά και μια συνέχεια μέσα στο χρόνο: έχει ένα παρελθόν με τους προγόνους και θα κρατηθεί στο μέλλον με τους απογόνους.

Να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα

Μια πολύ σημαντική στάση του αρχαίου Έλληνα, η οποία μαρτυρείται  από την ηρωική ακόμη εποχή, είναι η σύζευξη λόγων και έργων. Στα ομηρικά χρόνια ο αληθινός άντρας έπρεπε να είναι καλός ομιλητής και γενναίος πολεμιστής. Προφανώς ό,τι προβάλλει ως αντικείμενο της διδασκαλίας του ο Πρωταγόρας φαίνεται ότι ανταποκρίνεται πλήρως στο πάγιο αίτημα των Αθηναίων να γίνουν ικανοί στα λόγια και στα έργα.

 

Πολιτική τέχνη

Ο όρος εδώ αποτελεί την πρώτη προσέγγιση στο «κύριο θέμα» του διαλόγου που είναι το διδακτό ή μη της αρετής. Η αρετή αυτή αφορά τη δράση του ατόμου- πολίτη στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο, και επομένως αποσκοπεί στη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης και στη σφυρηλάτηση τέτοιου ήθους και φρονήματος- ώστε ο πολίτης να συμβάλλει θετικά και στους δυο τομείς. Η πολιτική αρετή ταυτίζεται με την αρετή γενικότερα , γιατί για τους Έλληνες η πόλη αποτελεί το πρώτιστο μέλημα του ανθρώπου και μόνο εκεί μπορεί το άτομο να καταξιωθεί ως προσωπικότητα.

Εντοπίζουν οι μαθητές τη μέθοδο του Σωκράτη και πώς αυτή προωθεί την εξέλιξη της συζήτησης.

Έτσι, ο Σωκράτης με τη μαιευτική του μέθοδο αναγκάζει τον Πρωταγόρα να δηλώσει με ακρίβεια το επάγγελμά του. Η διαλεκτική του Σωκράτη απέτρεψε μια ενδεχόμενη μακρολογία του μεγάλου σοφιστή. Το ερώτημα που ανακύπτει είναι αν μπορεί ή όχι να διδαχτεί η αρετή. Τέλος, διακρίνουμε μια λεπτή ειρωνεία («άραγε…παρακολουθώ σωστά τα λεγόμενά σου»).

Σημειώνουμε στα λόγια του Σωκράτη την ειρωνεία, με τη σημερινή της έννοια, και αναλύουμε τα επιχειρήματά του.

Αν βέβαια την κατέχεις

Είναι αισθητή η ειρωνεία του Σωκράτη, παρά την τυπική του ευγένεια, και η αμφισβήτηση απέναντι στον Πρωταγόρα.

Ότι οι Αθηναίοι είναι σοφοί

Ο Σωκράτης εκφράζει εδώ την αντίληψη όλων των Ελλήνων για τους Αθηναίους. Κατά τον Περικλή η Αθήνα είναι «Ελλάδος παίδευσις» και κατά τον Ισοκράτη οι Αθηναίοι είναι «σοφώτατοι όλων των Ελλήνων». Πάντως η φράση εδώ του Σωκράτη για τη σοφία των Αθηναίων έχει μάλλον ειρωνική χροιά, αφού ο ίδιος εκφράζεται υποτιμητικά γι΄ αυτούς στην απολογία του.

Ο θόρυβος και η κοροϊδία

Είναι τα κύρια μέσα αποδοκιμασίας στην εκκλησία του δήμου. Το ίδιο γινόταν στο αρχαίο θέατρο.

Ο φιλόλογος, με ερωτήσεις και με τη βοήθεια του πίνακα, προσανατολίζει τα παιδιά, ώστε να αποδώσουν τα επιχειρήματα του Σωκράτη με μορφή συλλογισμού.

Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης, για να αποδείξει το μη διδακτό της αρετή είναι:

1^ο επιχείρημα

Α. Οι Αθηναίοι , που κατά γενική ομολογία είναι σοφοί, όταν πρόκειται να συζητήσουν στην εκκλησία του δήμου ή να πάρουν αποφάσεις για τεχνικά θέματα καλούν τους ειδικούς.

Β. Όταν πρόκειται να συζητήσουν για θέματα που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, τότε κάθε πολίτης, ανεξάρτητα την καταγωγή, το επάγγελμα ή τον πλούτο του, διατυπώνει τη γνώμη του γι΄ αυτά, χωρίς να τα έχει διδαχτεί.

Συμπέρασμα: Γι΄ αυτό οι Αθηναίοι δε θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται

2^ο επιχείρημα

Στον ιδιωτικό βίο οι πιο σωστοί και άριστοι άντρες ( όπως ο Περικλής) που κατέχουν την πολιτική αρετή περισσότερο από τον οποιονδήποτε, αδυνατούν να μεταδώσουν στους άλλους αυτήν την αρετή.

Συμπέρασμα: Η διαχείριση των ζητημάτων της πόλης δεν μπορεί να διδαχτεί

Από την αρχή είναι μία η θέση (η αρετή δεν μπορεί να διδαχτεί) και παρουσιάζεται σε σχήμα «ένα με δύο» (α. η αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται β. δεν μπορούν οι άνθρωποι να το μεταδώσουν σε άλλους ανθρώπους).

Στη συνέχεια, οι μαθητές με βάση τις γνώσεις, τις εμπειρίες και την κοινή λογική ασκούν κριτική στα επιχειρήματα του Σωκράτη.

Κριτική των επιχειρημάτων του Σωκράτη

1.     Αν και ο Σωκράτης ισχυρίζεται πως οι Αθηναίοι είναι σοφοί,  πότε ο ίδιος δε στηρίχτηκε στη γνώμη των πολλών για να αποδείξει κάτι, αφού πίστευε πως το συγκεντρωμένο στην εκκλησία του δήμου πλήθος είναι ασυλλόγιστο και θορυβοποιό (πολλές φορές παρασύρονταν από ρήτορες και δημαγωγούς· εξάλλου, διάσημοι πολιτικοί, όπως ο Αλκιβιάδης ήταν διεφθαρμένοι).

2.     Η Αθήνα με το δημοκρατικό της καθεστώς και τους πολιτικούς θεσμούς της  ήταν ένα καθημερινό ανοιχτό σχολείο της πολιτικής τέχνης.

3.     Το ότι δεν μπορεί ο Περικλής να διδάξει την πολιτική τέχνη στα παιδιά του μπορεί να οφείλεται στο ότι η φύση δεν τα προίκισε με τις ανάλογες αρετές και έτσι η διδασκαλία θα ήταν μάταιη ή στο ότι δεν είχε αυτός την ειδική ικανότητα να διδάξει την πολιτική αρετή (μεταδοτικότητα δασκάλου- δεκτικότητα μαθητή).

4.     Στην περίπτωση του Κλεινία αναφέρεται στην ηθική αρετή.

5.     Ο Σωκράτης προσποιείται ότι έχει την άποψη πως η αρετή δε διδάσκεται, για να παρακινήσει τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο.

6.     Υπεραπλουστεύει ο Σωκράτης το θέμα, αφού και στα τεχνικά θέματα χρειάζεται πολιτική βούληση.

7.     Από τη μία ισχυρίζεται ότι κατέχουν όλοι την πολιτική αρετή και από την άλλη λέει πως κάποιοι (όπως π.χ. τα παιδιά των πολιτικών) δεν την κατέχουν.

8.     Τα επιχειρήματά του είναι περιγραφικά και εμπειρικά, δίνονται με παραδείγματα και όχι με αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων.

Ο φιλόλογος δίνει έμφαση στη μέθοδο που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης και, με καθημερινά παραδείγματα, προσπαθούν να εμπεδώσουν τον επαγωγικό τρόπο σκέψης.

Η μέθοδος του Σωκράτη, για να αποδείξει το μη διδακτό της αρετής

Είναι η επαγωγική. Ξεκινά από εμπειρικές διατυπώσεις και περιπτώσεις και φτάνει στο γενικό συμπέρασμα ότι η αρετή δεν μπορεί να διδαχτεί.

Σωκρατική ειρωνεία

Έτσι ονομάζεται η προσποιητή άγνοια που χρησιμοποιούσε ο Σωκράτης στις συζητήσεις του (προσποιούνταν αρχικά ότι δεν ήξερε τίποτε και ότι ήθελε να τον διδάξουν οι άλλοι), με στόχο να αποκαλύψει στη συνέχεια του διαλόγου την πλάνη του συνομιλητή του σε ένα θέμα (ωστόσο η ειρωνεία του εκδηλώνεται συχνά ως σχήμα λόγου, όπως σε αυτήν την ενότητα).

Ο λόγος του Σωκράτη καταλήγει στην αναφορά των τρόπων απόκτησης της γνώσης.

 Οι πηγές της γνώσης κατά το Σωκράτη είναι η πείρα, δηλ. γνώσεις που απορρέουν από τα βιώματα και τις καθημερινές εμπειρίες, η μάθηση, που προσκτάται με μελέτη και η έρευνα, που απορρέει από τον προσωπικό μόχθο για την αναζήτηση της αλήθειας. Από τους τρόπους αυτούς πιο αξιόλογος θεωρείται ο τρίτος.

Ο Σωκράτης κρατά  φιλόφρονα στάση απέναντι στην αξία του Πρωταγόρα και σέβεται την αντίθετη άποψη (χωρίς βέβαια να λείπει και η ειρωνεία).

Έπειτα, ασχολούμαστε με τη σκέψη των σοφιστών και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν.

Ο Πρωταγόρας χειρίζεται έτσι το θέμα, επιδεικνύοντας την αυτοπεποίθηση και την άνεση που μπορούσε να χειριστεί όλους τους τρόπους ανάπτυξης ενός θέματος και, με την έντεχνη αναφορά στην ηλικία, περιβάλλει με κύρος όσα θα πει.

Ο φιλόλογος ζητά από τα παιδιά να ανατρέξουν στην εισαγωγή, προκειμένου να θυμηθούν και να καταλάβουν πώς θα οργανώσει τη σκέψη του ο Πρωταγόρας.

Οι βασικές μέθοδοι που χρησιμοποίησε η φιλοσοφική σκέψη τον 5^ο αιώνα

Μύθος

Πρόκειται για φανταστικές διηγήσεις με συμβολικό ή ποιητικό χαρακτήρα.

Οι σοφιστές χρησιμοποιούν τους μύθους, για να ενισχύσουν παραστατικά τα επιχειρήματά τους, εντυπωσιάζοντας παράλληλα τους μαθητές. Ο μύθος δεν οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα και δεν αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο. Τον χαρακτηρίζει ο εμπειρικός  δογματισμός και η τάση για υπεραπλούστευση. Ωστόσο, οι σοφιστές παραθέτουν το μύθο σε ισοτιμία με το «λόγο».

Ο Πρωταγόρας στο διάλογο αυτό χρησιμοποιεί το μύθο, περισσότερο για να ακουστεί ευχάριστα και να γοητεύσει τους ακροατές του με τη μαγεία του μύθου, με την ευγλωττία και τα ποιητικά του στολίδια. Ο μύθος αυτός παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα απλουστευμένα για χάρη της πλατωνικής διαλεκτικής, και στα συμπεράσματα από αυτό ο Πρωταγόρας δίνει αποδεικτική σημασία τόση όση θα έδινε στο «λόγο» που στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Εδώ βρίσκεται η βασική διαφορά του Πλάτωνα από τους σοφιστές στη χρησιμοποίηση του μύθου (στον Πλάτωνα ο μύθος ποτέ δε διεκδικεί ισοτιμία με τη διαλεκτική).

·        «λόγος»: Παίρνει τη μορφή διεξοδικής διάλεξης. Ο σοφιστής ξεκινά από τα  δεδομένα της εμπειρίας και πάνω σε αυτά στηρίζει γενικές καταστάσεις. Το λόγο οι σοφιστές τον στολίζουν με πολλά ρητορικά σχήματα, ώστε να μην έχει τη δυνατότητα ο ακροατής να ελέγξει το περιεχόμενο.

·        Ερμηνεία ενός ποιήματος: Δεν είναι δυνατό να πείσει ως τρόπος για να βρεθεί η αλήθεια, γιατί χρησιμοποιεί παραστατική γλώσσα και υπάρχει το υποκειμενικό στοιχείο.

·        Η διαλεκτική μέθοδος: Η διαλεκτική του Σωκράτη ξεκινά από την απορία που οδηγεί στην απάντηση και αυτή στην παραδοχή ή αντίρρηση του συνομιλητή ή και την απαίτησή του για περισσότερες εξηγήσεις. Έτσι, πριν διατυπωθεί κάποιο συμπέρασμα, .έχει προηγηθεί η λεπτομερής ανάλυση της ουσίας κάθε έννοιας με κριτήρια λογικά.

Συγκεντρώνουμε πληροφορίες από το διαδίκτυο για το ρόλο της εκκλησίας του δήμου και των πρυτάνεων.

Εκκλησία του δήμου: Ήταν το ανώτατο και κυρίαρχο όργανο της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας, ο κύριος φορέας της εξουσίας. Στις συνελεύσεις που γίνονταν στην Πνύκα, συμμετείχαν οι ενήλικες γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες (που είχαν υπερβεί το εικοστό έτος της ηλικίας) και έπαιρνε το λόγο όποιος ήθελε. Συζητούσαν και αποφάσιζαν  για σημαντικά θέματα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής.

Πρυτάνεις: Προέρχονταν από τη βουλή των πεντακοσίων. Ήταν πενήντα βουλευτές μιας φυλής, οι οποίοι είχαν θητεία 36 ημερών και διηύθυναν τις εργασίες της βουλής και της εκκλησίας του δήμου: συγκαλούσαν τη βουλή και την εκκλησία κτλ.

Με ερωτήσεις που αφορούν στο σύγχρονο τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας, προσπαθούμε να πετύχουμε το συγχρονισμό του θέματος.

Συγχρονισμός του θέματος για τη λειτουργία της δημοκρατίας. Στις σημερινές δημοκρατίες παίρνονται αποφάσεις ύστερα από εμπεριστατωμένες μελέτες εξειδικευμένων συμβουλευτικών οργάνων. Η δημοκρατία είναι έμμεση και έτσι οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι του λαού λένε τη γνώμη τους  στη βουλή και στα άλλα όργανα του κράτους, ενώ οι πολίτες μπορούν να εκφράσουν τη γνώμη τους ως άτομα  σε συλλογικά όργανα της

τοπικής αυτοδιοίκησης ή του συνδικαλιστικού κινήματος αλλά και στον τύπο και στα μέσα μαζικής επικοινωνίας

Δ φάση διδασκαλίας: χωρισμός ομάδων και ανάθεση εργασιών

Χωρίζουμε τις ομάδες, όπως –λογικά- θα είναι ήδη χωρισμένες στο σύνολο της τάξης, με κάποιες μικροαλλαγές, αν χρειαστεί, και αναθέτουμε εργασίες, για να διερευνηθούν όσο γίνεται περισσότερες πλευρές του θέματος και να προσεγγιστεί από διαφορετικές οπτικές. Μοιράζονται σε κάθε ομάδα φύλλα εργασίας, ανάλογα με το θέμα που ανατέθηκε στην ομάδα.

Ομάδα πρώτη

Θα δραματοποιήσοουν το κείμενο, αναπαράγοντας τον με δικό τους λόγο και παρουσιάζοντας τις θέσεις κάθε ομιλητή.

Ομάδα δεύτερη

Θα γράψουν μια επιστολή, υποδυόμενοι έναν καλεσμένο στο σπίτι του Καλλία, όπου θα ασκούν κριτική στις απόψεις του Σωκράτη.

Ομάδα Τρίτη

Θα αναζητήσουν πληροφορίες στο διαδίκτυο ή στα βιβλία της ιστορίας για το ρόλο του αθηναίου πολίτη, τον τρόπο που λειτουργούσε η εκκλησία του δήμου, τη δομή και την οργάνωση της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Ομάδα τέταρτη

Να αναζητήσουν ανάλογα κείμενα φιλοσοφικού στοχασμού από  την αρχαιότητα και  σύγχρονα, που πραγματεύονται το θέμα της αρετής και να αναζητήσουν και άλλους δρόμους και θέματα στα οποία περιδιαβαίνει (ή περιδιάβαινε) η φιλοσοφική σκέψη.

Ομάδα πέμπτη

Θα προσπαθήσουν, με βάση την προϋπάρχουσα γνώση, τις εμπειρίες και τα βιώματά τους, να υποστηρίξουν την άποψη ότι η αρετή διδάσκεται.

Ε φάση διδασκαλίας

Η κάθε ομάδα παρουσιάζει τα αποτελέσματα της εργασίας της, αξιολογεί, αξιολογείται και αυτοαξιολογείται.