Αριστοτέλης: Ηθικά Νικομάχεια, ενότητα 1η

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια

Ενότητα 1^η

Διανοητική και ηθική αρετή.

Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;

Μετάφραση

Η αρετή, λοιπόν, (όπως είδαμε) είναι δύο ειδών, η διανοητική και η ηθική. Η διανοητική αρετή  κατά κύριο λόγο χρωστάει και την γένεσή της και την  αύξησή της στη διδασκαλία, γι’  αυτό εκείνο που χρειάζεται γι΄ αυτήν είναι η πείρα και ο χρόνος, ενώ η ηθική είναι αποτέλεσμα συνήθειας (του έθους), από όπου έχει πάρει και το όνομα που μικρή μόνο παρουσιάζει διαφορά από το «έθος» (συνήθεια). Από αυτό και γίνεται φανερό ότι καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως· πραγματικά, κανένα πράγμα εφοδιασμένο από τη φύση με κάποιες ιδιότητες  δεν μπορεί να συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό, όπως, για παράδειγμα, η πέτρα,  επειδή από τη φύση της πηγαίνει προς τα κάτω, δε θα μπορούσε να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω, ούτε και αν προσπαθήσει κάποιος να της το μάθει πετώντας την (και ξαναπετώντας την) χιλιάδες φορές προς τα πάνω, ούτε η φωτιά (θα μπορούσε να συνηθίσει να πηγαίνει)  προς τα κάτω, ούτε υπάρχει κανένα άλλο από τα πράγματα που γεννιούνται από τη φύση με μια ορισμένη ιδιότητα  που θα μπορούσε να συνηθίσει να συμπεριφέρεται με άλλον τρόπο. Επομένως, ούτε εκ φύσεως ούτε αντίθετα προς τη φύση μας υπάρχουν μέσα μας οι αρετές, αλλά ( υπάρχουν σ΄ εμάς που) έχουμε από τη φύση μας την ιδιότητα να τις δεχτούμε, τέλειοι, όμως, σε αυτές γινόμαστε με τη διαδικασία του έθους.

Το κορυφαίο από όλα τα αγαθά που πετυχαίνουν με τις πράξεις τους οι άνθρωποι, ο Αριστοτέλης το ονόμασε ευδαιμονία. Ο ορισμός της ανθρώπινης ευδαιμονίας τον οδήγησε στη μελέτη του μοναδικού, όπως πίστευε, μέσου για την επίτευξη της ευδαιμονίας, δηλαδή της αρετής. Της αρετής η μελέτη θα γίνει ευκολότερη με τον  ακριβέστερο προσδιορισμό της «δομής» και της λειτουργίας της ψυχής.

                                     

	ΨΥΧΗ                                    μέρη  της

 

           τὸ λόγον ἔχον                                                                ἄλογον

                                           

το κυρίως  λόγον

έχον                                                επιθυμητικόν                                                φυτικόν

                                                         (μετέχει και του αλόγου                        (καθαρώς άλογον)

                                                         και του λόγου έχοντος)

Η διαφορά αυτή προσδιορίζει και τη φύση της αρετής, καθώς και το περιεχόμενό της: τις αρετές που σχετίζονται με το κυρίως λόγον έχον μέρος της ψυχής τις λέμε διανοητικές (π.χ. σοφία, σύνεση και σωφροσύνη) , ενώ αυτές που σχετίζονται με το επιθυμητικόν μέρος της τις ονομάζουμε ηθικές (π.χ. ελευθεριότητα, δηλ. γενναοδωρία).

Κατά τον Αριστοτέλη διδασκαλία προϋποθέτει  κατά κύριο λόγο η διανοητική αρετή, ενώ η ηθική αρετή προϋποθέτει, κατά τρόπο μάλιστα απόλυτο, τη θέληση του ατόμου να εθισθεί σιγά- σιγά σε έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς (με την ομοιότροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών). Γίνεται έτσι φανερό ότι για την απόκτηση των διανοητικών αρετών ο Αριστοτέλης ρίχνει όλο σχεδόν το βάρος στην πλευρά του «δασκάλου». Αντίθετα, για την απόκτηση των ηθικών αρετών, ολόκληρη η ευθύνη πέφτει στον «εθιζόμενο», τον ασκούμενο, δηλαδή, άτομο, αφού στην περίπτωση αυτή το παν εξαρτάται από την προαίρεσιν, την προσωπική, δηλαδή, επιλογή του ατόμου, και από την επιμονή του στη διαδικασία της μάθησης. Στην πραγματικότητα, ο άνθρωπος είναι προικισμένος από τη φύση  με την ικανότητα να δέχεται τις ηθικές αρετές, μόνο που η έμφυτη αυτή ικανότητα είναι απαραίτητο να συνδυάζεται με την άσκηση.

Άρα: α. καμιά ηθική αρετή δεν υπάρχει μάσα μας εκ φύσεως, εκ γενετής (φύσει), αφού σε κανένα ον δεν μπορούν να αλλάξουν με τη διαδικασία του εθισμού τα φυσικά του χαρακτηριστικά.

Β. Οι άνθρωποι είναι προικισμένοι από τη φύση με την ικανότητα να δεχτούν τις ηθικές αρετές και είναι δυνατό στο θέμα της αρετής να φτάνουν στην τελείωση με την άσκηση.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην επαγωγική πορεία (από τα επιμέρους στα γενικά) που ακολουθεί ο Αριστοτέλης, χρησιμοποιεί δύο απλά παραδείγματα (την κίνηση της πέτρας και της φωτιάς).

Ο άνθρωπος, λοιπόν, δε γεννιέται, γίνεται καλός. Έχει δυνάμει την ικανότητα να προσεγγίσει και να φτάσει στην τελείωση. Σαφής είναι η τελεολογική κατεύθυνση της σκέψης του Αριστοτέλη.

Φανερή είναι η ετυμολογική σχέση ήθους και έθους. Ήταν μια βαθιά πεποίθηση του Αριστοτέλη ότι το ἧθος (ο χαρακτήρας) δεν είναι απλώς συναρτημένος από το ἔθος( τον εθισμό, τη συνήθεια, την άσκηση σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς), αλλά ότι εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από αυτό.

Συλλογισμός του Αριστοτέλη

Προκείμενη πρώτη: Όλα τα πράγματα που είναι καμωμένα από τη φύση  έχουν ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου εθισμού.

Προκείμενη δεύτερη: Η ηθική αρετή δεν υπάρχει άλλος τρόπος να γεννηθεί παρά μόνο από τον εθισμό.

Συμπέρασμα: Η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.

Την αριστοκρατική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία αξιόλογος είναι μόνο ο άνθρωπος που είναι προικισμένος από τη φύση  με μια ξεχωριστή ιδιότητα-ικανότητα και ότι ελάχιστη σημασία έχουν όσα ο άνθρωπος καταφέρνει να μάθει από μόνος του, τη συναντούμε ήδη στον Όμηρο. Αρετή μπορούν να έχουν μόνο οι ευγενείς, οι «άριστοι», ποτέ οι κοινοί άνθρωποι. Αυτή η αντίληψη δεν έχει πια την έγκριση του Αριστοτέλη.

Ο Αριστοτέλης έκανε πρώτος σε μεγάλο βαθμό τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, τα απλά δηλαδή δεδομένα της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του. Αφού πρώτος, στην πραγματικότητα,  εισήγαγε την εμπειρική μέθοδο στις φυσικές επιστήμες, δεν αισθάνθηκε ύστερα κανέναν δισταγμό να μεταφέρει τις εμπειρικές παρατηρήσεις του και στο χώρο της πιο καθαρής φιλοσοφικής= θεωρητικής σκέψης. Είναι, βέβαια, πιθανό τη «μέθοδο» αυτή («για τα όχι φανερά πράγματα να χρησιμοποιούμε τις αποδείξεις που μας προσφέρουν τα φανερά») ο Αριστοτέλης να την είχε κερδίσει από την ιατρικά πράξη της παλιότερης αλλά και της δικής του εποχής.

Με τον τύπο ῥιπτῶν  (του ρήματος ῥιπτέω-ῶ), αντί του συνηθισμένου τύπου ῥίπτων (του ρήματος ῥίπτω), δηλώνεται απλώς η επανάληψη.

                                  Ερωτήσεις

1. Ποια είδη αρετής διακρίνει ο Αριστοτέλης, σε ποιο μέρος της ψυχής ανήκει το κάθε είδος και από ποιους παράγοντες  εξαρτάται η ανάπτυξη καθενός;
2. Ποια σχέση έχουν με τις ηθικές αρετές η φύσις και το έθος; Να δώσετε το εννοιολογικό περιεχόμενο των όρων.
3. Ποια παραδείγματα χρησιμοποιεί στο απόσπασμα ο Αριστοτέλης και με ποιο στόχο;
4. Ο Αριστοτέλης είναι πρακτικός νους και καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα, για να τεκμηριώσει τις απόψεις του, τις οποίες παρουσιάζει με απλό και λιτό ύφος. Ποια στοιχεία του αποσπάσματος θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν αυτήν την κρίση;
5. Να επισημάνετε στο κείμενο τις λέξεις  που εκφράζουν όρους της Αριστοτελικής φιλοσοφίας και να δώσετε το εννοιολογικό τους περιεχόμενο.

(γένεσις, αὔξησις, ἔθος, φύσις, φύσει, ἀρετή διανοητική, ἀρετὴ ἡθική)

                                     Λεξιλογικές- σημασιολογικές ασκήσεις

1. Να συνδέσετε τα ρήματα της στήλης Α με τις ετυμολογικά συγγενείς τους λέξεις που βρίσκονται στη στήλη Β. Δυο λέξεις της στήλης Β περισσεύουν.

Α	Β
περιγίγνομαι ἔχω φέρομαι παρεκκλίνω πέφυκα δέομαι. δέχομαι	άδεια Δοχείο αγενής ευφυϊα ένδεια κλίτος Δίφρος Ενοχή Παράκληση

2. παρεκκλίνω: α. Τι σημαίνει το ρήμα; Ποια είναι τα συνθετικά του;

                           Β. Να συνθέσετε το απλό ρήμα με τις προθέσεις εν, σύν, από,          κατά και να σχηματίσετε τα αντίστοιχα ουσιαστικά.

3.έθος: να γράψετε δύο ομόρριζα ουσιαστικά της λέξης στη ν.ε.

4. πυρ: να βρείτε τέσσερις φράσεις στις ν.ε. στις οποίες χρησιμοποιείται η λέξη.

(πυρ και μανία- πυρ, γυνή και θάλασσα-, ανοίγω πυρ- διά πυρός και σιδήρου-παρανάλωμα του πυρός-παύσατε πυρ- δέχομαι τα πυρά, μεταξύ δύο πυρών- βάπτισμα πυρός)

5. Να γράψετε σύνθετες λέξεις της νέας ελληνικής με πρώτο συνθετικό τις λέξεις: λίθος, πυρ

λιθοβολώ, λιθόκτιστο, λιθοξόος, λιθάνθρακας, λιθοβόλημα, λιθογραφείο, λιθόσφαιρα

πυρομανής, πυροσβέστης, πυραγός, πυρανάφλεξη, πυρανίχνευση

6. Να δώσετε αντώνυμα των λέξεων στην αρχαία ελληνική:

Άρετή, γένεσις, πλεῖον, αύξησις, έμπειρία